Polswissart

U Maksa Gierymskiego uderza wieloznaczność przeżyć powstańczych. Przerastając rolę stale inspirującego, powracającego tematu wypełniły całą jego twórczość poczuciem przeżytej klęski, powściąganą emocjonalnością, melancholią, tak jak i postawę człowieka naznaczyły życiowym sceptycyzmem, dystansem wobec innych wewnętrznym skrywanym niedosytem.

(Stępień H., Maksymilian Gierymski. Obraz i słowo, Warszawa, 1983, s. 9)

Gierymski dostatecznie wreszcie oddalony od cenzury i możliwości represji, zaczął coraz bardziej otwarcie powracać do przeżyć i widoków własnej młodości.

(Stępień H., Maksymilian Gierymski. Obraz i słowo, Warszawa, 1983, s. 21)

Wizja Gierymskiego stała się wzorcem obrazów o [powstańczej] tematyce, malowanych jeszcze po latach przez wielu polskich malarzy, głównie z kręgu monachijskiego (…).

(Stępień H., Maksymilian Gierymski. Obraz i słowo, Warszawa, 1983, s. 33)

„Patrol polski w 1830 roku” jest jedną z pierwszych prac w twórczości Maksymiliana Gierymskiego, ilustrujących wydarzenia powstańcze. Oczom widza ukazuje się szary, błotnisty gościniec, na którym przed chwilą zatrzymał się patrol. Wojskowi widząc przechodzącego wieśniaka, pytają go o bezpieczną drogę. Odmalowaną wieś spowija chłodny, blady świt. Obok kępy drzew stoją opuszczone zabudowania dworskie, a daleko w tle majaczą wiatraki. Całość przedstawienia przepełnia pewien liryczny nastrój, wyczuwalny w ciężkich obłokach, ściętej mrozem ziemi i ciszy poranka, przerywanej tylko wiatrem i tętentem kopyt. Dzieło zbudowane niczym powracające wspomnienie, opiera się na osobistych doświadczeniach artysty – byłego powstańca. Łączy „(…) w przedziwny sposób autentyzm realistycznej sceny »zasięgania języka« z metaforyczną już sprawą zagubienia człowieka w nieprzyjaznej, dominującej nad nim przyrodzie, w nieprześwietlonym słońcem ponurym, szeroko otwartym, ogarniającym zimowym pejzażu”(Stępień H., dz. cyt., s. 21).

Co istotne z kolekcjonerskiego punku widzenia, oferowany obraz „(…) stanowi punkt zwrotny (…), wyznaczając i rozpoczynając jednocześnie niezmiernie ważny nurt twórczości Maksymiliana Gierymskiego” (Stępień H., dz. cyt., s. 21). Lata 1869-1870 to przełomowy moment, w którym malarz osiąga artystyczną dojrzałość. Ugruntowuje się wówczas nowe spojrzenie Gierymskiego na sceny wojskowe, którym nadaje on charakter rodzajowo-historyczny. Jego kompozycje stają się bardziej swobodne i naturalne, brak w nich dynamiki, napięcia czy zbędnych szczegółów. Siłą jego sztuki staje się „(…) działanie emocjonalne poprzez wydobycie ekspresji zgodnej według niego z istotą przedstawienia i wywołanie w widzu zbliżonych uczuć” (Stępień H., dz. cyt., s. 16). Funkcjonując już kilka lat w środowisku monachijskim, artysta otrzymuje w nim czołową pozycję, wyprzedzając samego Józefa Brandta.

Nastrojowy „Patrol polski w 1830 roku” zarysowuje nową, przemyślaną koncepcję artystyczną Gierymskiego. Jak stwierdził znany monachijski krytyk Friedrich Pecht, obraz „wywołuje najprostszymi środkami w szczególny sposób fascynującą poezję…” (Munchner Kunst, Kunstverein, „Allegemaine Zeitung-Beilage”, Augsburg, 1869, nr 111, z dn. 21 kwietnia, s. 1697). Stanowi także zapowiedź innego arcydzieła malarza - znajdującego się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie „Patrolu powstańczego” (1872-73), gdzie artysta powtarza motyw pytającego o drogę patrolu, umieszczając go jednak w scenerii słonecznego dnia.

Polska, kolekcja prywatna
Agra-Art, aukcja 15.06.2008, poz. 5 
Agra-Art, aukcja 24.10.1999, poz. 19
Warszawa, kolekcja Apolinarego Przybylskiego (do 1939)
Wiedeń, kolekcja Abe Gutnajera (zakup w 1927)
kolekcja Wilhelma Kastnera (1869)

GF. Pt. [Pecht], Münchener Kunst, Kunstverein, [w:] Allgemeine Zeitung – Beilage, Augsburg, 1869, nr 111, z dn. 21 IV 1869, s. 1697.
Bericht über den Bestand und das Wirken des Münchner Kunstvereins währen des Jahres 1869, München 1869, nr kat. 1.
Assmus R., Studien zur Charakteristik bedeuten der Künstler der Gegenwart, CIV: Max Gierymski, [w:] Die Dioskuren, 1874, nr 47, s. 378.
Łaszczyński B., Uzupełnienia; Gierymski Maksymilian, [w:] E. Swieykowski, Pamiętnik, TPSP w Krakowie 1854-1904, Kraków 1905, s. 590-591 [Zasięganie języka przez polski patrol z r. 1830 – kupiony w Monachium].
Sygietyński A., Maksymilian Gierymski, Lwów 1906, il s. 33.
„Warszawianka”, 1927, nr 87 z dn. 29 III, s. 4.
„Sztuki Piękne”, 1927, nr 8, s. 322 (Kronika artystyczna).
Przewodnik po wystawie TZSP nr 24, Spis dzieł wystawy batalistycznej, Warszawa, VI. 1927, s. 18, nr kat. 34 [Zasięganie języka przez patrol 1831 r. – własność A. Przybylski].
Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Sztuk Pięknych w Warszawie, 1927, s. 39.
Przewodnik po wystawie TZSP nr 45, Wystawa malarstwa polskiego drugiej połowy XIX wieku, Warszawa VII – VIII 1929, s. 11, nr kat. 905 [Patrol 1830 r. – własność A. Przybylski].
Przewodnik po wystawie TZSP nr 85, Żołnierz i koń w sztuce polskiej w. XIX i sztuka współczesna, TZSP, Warszawa, 1933, nr kat. 39.
Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Sztuk Pięknych w Warszawie, 1933, s. 22.
Życie Polskie w Malarstwie [katalog wystawy], IPS, Warszawa, 1934, nr kat. 27.
Wystawa polskiego malarstwa batalistycznego [katalog wystawy], IPS VI-IX 1939, Warszawa, 1939, nr kat. 31.
Bogucki J., Gierymscy, Warszawa, 1959, s. 70.
Stępień H., Maksymilian Gierymski 1846-1874. Malarstwo i rysunek. Wystawa monograficzna zorganizowane w setną rocznicę śmierci artysty, MNW, Warszawa, 1974, s. 22.
Masłowski M., Maksymilian Gierymski i jego czasy, Warszawa, 1976, ss. 194-195, repr. na s. 206.
Starzyński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy – Listy i notatki, Wrocław, 1979, ss. 395, 396, 513.
Stępień H., Malarstwo Maksymiliana Gierymskiego, Wrocław, 1979, ss. 94-95, 171, kat. nr57, il. 80.
Stępień H., Maksymilian Gierymski. Obraz i słowo, Warszawa, 1983, s. 21.
Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939-1945 w granicach Polski po 1945, Poznań 1998, s. 95, nr kat. 115, il.; patrz także: Obrazy odnalezione w kraju i za granicą, [w:] Straty wojenne (…); wznowienie – reprint, Poznań, 2007, jw. oraz s. 328.
Bołdok S., Antykwariaty artystyczne salony i domy aukcyjne, Historia warszawskiego rynku sztuki w l. 1800-1950, Neriton, Warszawa, 2004, ss. 231, 358.
Lepiarz A., Białczyk A., Groblewska T., Wielcy malarze w małym dworku. Kolekcja malarstwa polskiego XIX i początku XX wieku, Poznań 2010, ss. 62 – 63.

(…) aby widzieć piękno, trzeba mieć trochę piękna w duszy.

- Maksymilian Gierymski (fragment dziennika, 1873 r., cyt. za: Stępień H., Maksymilian Gierymski. Obraz i słowo, Warszawa, 1983, s. 5)

Choć Maksymilian Gierymski miał niezwykle mało czasu by artystycznie rozwinąć skrzydła, to swoimi osiągnięciami wywarł znaczący wpływ na malarstwo polskie. Jego twórczość obejmuje zaledwie dekadę (1865-1874), gdyż zmarł nagle na gruźlicę mając dwadzieścia osiem lat. Mimo tak młodego wieku, sztukę Gierymskiego cechuje nadzwyczajna dojrzałość i nowatorskie spojrzenie. Malował przede wszystkim rodzimy pejzaż i sceny konne - rodzajowe bądź batalistyczne. Obrana tematyka związana była z jego doświadczeniami, przeżyciami emocjonalnymi i tęsknotą za krajem. Był zarazem kochającym Chopina i Mickiewicza romantykiem, jak również trzeźwym realistą i obie te tendencje w doskonały sposób umiał łączyć w swoich obrazach.

Jako siedemnastolatek brał czynny udział w powstaniu listopadowym, co miało znamienny wpływ na jego późniejszą twórczość. Długie marsze, życie w obozie powstańczym, stałe patrole i otaczająca zewsząd przyroda - wszystko to wracało na jego płótnach niczym melancholijne wspomnienia. W tamtym okresie Gierymski stał się czułym obserwatorem pejzażu - zmienności jego światła i barw w zależności od pory dnia, czy roku. Wiedzę tę wykorzystał później w swych pracach, budując kolorystycznie rodzime widoki. Pisał: „na obrazie jak na zegarze, trzeba widzieć godzinę” (Maksymilian Gierymski, cyt. za: Piątkowski H., Maksymilian Gierymski. Kartka z dziejów sztuki, nakładem księgarni M. A. Wizbeka, Warszawa, 1896, str. 64). Realistycznie oddany krajobraz przepełniał zarazem pewną poetyckością. W jego dziełach można poczuć otwartą przestrzeń stepów, wilgoć ziemi i ciszę wsi o brzasku czy wieczorem. O głębi swej sztuki artysta mówił: „Pod farbą dobrze położoną i pod werniksem leży czasem zagrzebane trochę uczucia, w które się sam[emu] nie wierzy często, lub o którym się wątpi w pewnych chwilach, ta trochę przegląda jednak, bywa, poprzez farbę i może jej blasku dodaje…” (z zapisków Gierymskiego, 1873, cyt. za: Stępień H., dz. cyt., s. 6).

Na tle tych frapujących autentycznością pejzaży, Gierymski przedstawia sceny powstańcze, polowania i codzienne życie małych miasteczek. Wydarzenia te traktuje jako pamiątkę minionego czasu, nie narzucając sobie akademickich schematów dla podniesienia dydaktyki treści. Dla niego liczy się malarska swoboda i wartość estetyczna dzieła. Studiując wpierw w Warszawie, a następnie w Monachium, Gierymski w ciągu kilku lat osiągnął to, co nie udaje się niektórym malarzom przez całe życie. Uzyskując solidne podstawy, odnalazł własną drogę twórczą i styl wyprzedzający trendy. Jego prekursorskie podejście do budowania poetyckiej nastrojowości w pejzażu z wykorzystaniem światła i barwnej plamy, a także sugestywna, jakby przypadkowa naturalność scen powstańczych stały się wzorcem i inspiracją dla wielu polskich malarzy z kręgu szkoły monachijskiej.