Polswissart

Piękno tej kobiety wyrosłej z polskiej ziemi w artystę rzemieślnika przetwarza (…) Tobie Kypryjska zawdzięczam jedynie tę nić pogodną w mej sztuce, że się objawia, i że wciąż płynie.

– Jacek Malczewski (cyt. za: Krzysztofowicz-Kozakowska S., Malczewski, Kraków 2015)

W oferowanym „Autoportrecie z pędzlem w dłoni” z 1906 roku Malczewski jawi się nam jako Wielki Artysta, kapłan sztuki. Ujęty w półpostaci, stoi w uroczystej pozie, z dumnie wypiętą piersią. Ubrany jest w swoją ulubioną bufiastą koszulę, szeroki czarny pas i beżowy dół z obfitymi kieszeniami. Strój uzupełniają zawieszony na szyi monokl, złoty sygnet z turkusem oraz dzierżone w dłoni malarskie berło – pędzel. Co ciekawe charakterystyczna biała bluzka, w której tak często się przedstawiał, stanowiła w istocie typowy element ówczesnej mody damskiej. Trzeba jednak pamiętać, że Malczewski był mocno ekscentryczny, zarówno w zachowaniu, jak i noszeniu się, czego świadectwem pozostają jego autoportrety, a także wspomnienia bliskich: „Ubrany był zawsze oryginalnie w jakieś bluzki aksamitne a la Rembrandt. Lubował się w kamizelkach kolorowych, których miał kilka. Na nogach nosił owijacze. Pamiętam pana Jacka w serdaku granatowym pani Gralewskiej, bardzo obszernym, wciętym; pamiętam go w czepeczkach najrozmaitszych, hełmach, furażerkach, beretach; w końcu nosił szyte przez swoją starsza siostrę jakby renesansowe okrycie głowy, zakrywające uszy. »Widzisz duszo – mówił – Wyglądam jak hrabia.« (…) Jednego razu tak zachwycił się fasonem rękawów mojej bluzki, że uparł się ją włożyć. Tłumaczyliśmy, że będzie za ciasna, że nie da się przymierzyć. Lecz koniecznie chciał i tak mnie prosił, że ubrałam się w suknię pani Malczewskiej, a pan Jacek paradował w mojej bluzce aksamitnej, chociaż uwięzła mu na plecach” (Janoszanka M., Wielki tercjarz. Moje wspomnienia o Jacku Malczewskim, Poznań [ok. 1931], s. 26).

Ujętemu na tle pejzażu artyście towarzyszy postać muzy, opiekunki sztuk pięknych. Jest nią Maria Balowa – wielka miłość i źródło natchnienia Malczewskiego, którą nazywał „Afrodytą swego życia”. Wsparta w oddali o ścianę nieokreślonej budowli, trzyma w dłoniach wiolonczelę. Kobietę oprócz charakterystycznej fizjonomii, wyróżniają wysoko upięte kasztanowe włosy, a także czarna suknia z dekoracyjnymi, półprzezroczystymi rękawami w pasy, w której przedstawiona została także na innych obrazach Malczewskiego, m.in. w „Damie w fotelu” (1904) czy „Zatrutej studni z autoportretem” (1906). Efektowny malarsko, prezentowany „Autoportret z pędzlem w dłoni” powstał w okresie, w którym kochankowie podróżowali razem po Włoszech. Artysta w pełni przekonany o ważności swego powołania, był wówczas w rozkwicie swego talentu.

Warszawa, kolekcja prywatna
Warszawa, kolekcja instytucjonalna

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.