Polswissart

Bachantki zobaczywszy, co uszły z tej ziemi,
Jak gdyby gzem pędzone, nóżkami białemi
Bez tchu wyrzucające, chcę, jeśli się uda,
I tobie i ludowi opowiedzieć cuda,
Te wszystkie niesłychane ponad wyraz dziwy,
Którymi napełniają kithajrońskie niwy.

(fragment Bachantek Eurypidesa, w tłum. Jana Kasprowicza, wyd. Akademia Umiejętności, Kraków 1918)

(…) Nazywanie go „symbolistą” nie wyjaśnia wszystkiego, albowiem w jego sztuce uderza przede wszystkim to, że mitologia, nadnaturalność, i fantasmagorie wplatają się w codzienną banalną rzeczywistość w sposób doskonale naturalny, jak gdyby nigdy nic. To będzie jednym z kół napędowych surrealizmu – to czyni Malczewskiego jednym z wielkich prekursorów sztuki XX wieku (…).

(Henri Loyrette, komisarz ekspozycji prac Malczewskiego w Musee d'Orsay, Paryż 2002)

Bachantki to starożytne towarzyszki Dionizosa (Bachusa), greckiego boga płodności, dzikiej natury i winnej latorośli. Określenie to przysługiwało również jego czcicielkom, które brały udział w bachanaliach. Były to starorzymskie i starogreckie obrzędy, którym towarzyszyły liczne nadużycia oraz orgie. Motywem przewodnim miało być wino, płodność oraz swoboda seksualna. Kobiety naśladowały wówczas mistyczne nimfy z orszaku Bachusa i upajając się winem, szły na najwyższy szczyt Parnasu. Legenda głosi, że w szale misteriów rozszarpywały dzikie zwierzęta, a następnie jadły ich surowe mięso. Najczęściej wspominanym motywem bachanaliów poza winem było oddawanie się rozpuście. W 405 roku p.n.e. w krwawej tragedii Eurepidesa, tytułowe „Bachantki” zostały przedstawione jako szalone kobiety, które potrafiły rozszarpać kogoś żywcem.

Obchodzenie Bachanaliów miało swoje źródło w starożytnej Grecji, jednak atrakcyjność tych misteriów spowodowała, że pojawiły się również w starożytnym Rzymie i zaczęli w nich brać udział również mężczyźni. Wówczas obrządek zasłynął z pijaństwa, orgii i nieobyczajnego zachowania kobiet. Wkrótce później misteria zostały zaprzestane.

Oferowane dzieło Jacka Malczewskiego przedstawia wesoły orszak Bachusa. Pośród fantastycznych postaci rozróżnić można trzymającą kaduceusz boginię tęczy Iris. Siedząc okrakiem na pewnego rodzaju drewnianej belce, niesiona jest niczym w lektyce przez kilku satyrów. Za nimi kroczą nimfy i inne mityczne stwory. Na froncie pochodu wyróżnić można też trzy męskie postacie w brązowych płaszczach. Są to Sybiracy – motyw tak często podejmowany przez artystę, którego misja nierozerwalnie łączyła się z kwestiami narodowowyzwoleńczymi. W kompozycji Malczewskiego świat mitycznych bóstw miesza się z realnym. Sprawa narodowa, jak stwierdza Agnieszka Ławniczakowa – „(…) powracająca jak echo, uwikłana w różne konteksty, będzie splatała się z sytuacjami pozornie od niej odległymi i przenikała niekiedy jak promień najbardziej, zdawałoby się, osobiste uczucia wyrażone w dziełach przez artystę” (Ławniczakowa A., Jacek Malczewski, Warszawa 1976, s. 45).

Polska, kolekcja prywatna
Desa Unicum, aukcja 14.06.2012, poz. 13

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.