Polswissart

Wojciech Fangor całe życie czegoś szukał w sztuce i, o dziwo, stale coś znajdował. Był duchem niespokojnym, otwartym na nowe wyzwania, ciekawym świata i gotowym na eksperymenty.

– Piotr Sarzyński (Sarzyński P., „Polityka”, 2015)

Wojciech Fangor jest jednym z tych powojennych artystów, którzy dokonali w sztuce pewnego rodzaju przewrotu. Jego nowatorskie, pulsujące życiem kręgi i płynące, kolorowe fale zyskały uznanie nie tylko w skali kraju, lecz również na całym świecie. Zanim jednak do tego doszło, artysta musiał przebyć długą drogę, studiując mistrzów i decydując się na kolejne, odważne eksperymenty formalne – a to wszystko w brutalnych czasach wojny i w trudnej rzeczywistości powojennej.

Pierwsze lekcje rysunku młody Wojciech pobierał w domu rodzinnym, w słynnej podwarszawskiej Willi Janówek, dziś zwanej potocznie „Fangorówką”, którą rodzina Fangorów kupiła pod koniec lat 20. Tam pod okiem Felicjana Szczęsnego Kowarskiego powstała pierwsza wielkoformatowa praca Fangora – plafon z przedstawieniem mitologicznych Plejad, który do dziś zdobi sufit jednego z pomieszczeń budynku. Janówek był znamiennym etapem w życiu młodego artysty, świadkiem szczęśliwego dzieciństwa, ale i ciężkich lat wojennych: „W czasie okupacji od 1943 roku zamieszkałem na stałe w Janówku wraz z profesorem przedwojennej Akademii Sztuk Pięknych Felicjanem Kowarskim. Rozmowy i dyskusje o sztuce były skoncentrowanym studium akademickim” (Fangor W., Rękopis życiorysu, 2013).

Oferowana para męskich aktów wydaje się pochodzić właśnie z tamtego okresu, kiedy to dwudziestokilkuletni artysta ćwiczył swoje techniczne umiejętności pod kierunkiem profesora Kowarskiego. Jak wiadomo studium z żywego modela czy odlewu antycznego posągu stanowi jeden z podstawowych etapów akademickiego wykształcenia. Szerokie, zdecydowane pociągnięcia pędzla i śmiałe kontrasty kolorystyczne zdradzają niewątpliwy talent Fangora i jego późniejsze zainteresowania twórcze. Odmalowane akty posiadają analogię w studium rzeźby antycznej prezentowanym w „Catalogue Raisonné”, udostępnionym przez Fangor Foundation. Praca ta wykonana techniką en grisaille wskazuje na jedno i to samo źródło, z jakiego powstały wszystkie trzy malarskie wprawki.

Prezentowane obrazy należą do prawdziwych kolekcjonerskich rarytasów. Większość z ponad stu prac z tamtego okresu uległa rozproszeniu. Obecnie znanych jest zaledwie około trzydziestu płócien. „Akt czerwony” oraz „Akt niebieski” stanowią świadków tego etapu twórczości artysty, który pod wieloma względami był znamienny dla kształtowania się jego postawy i miał niebagatelny wpływ na podjęte przez niego dalsze decyzje. Jest to też okres, który wymaga nadal dokładnego opracowania.

Warszawa, kolekcja prywatna
kolekcja rodziny siostry artysty

Absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, bezsprzecznie należy do grona największych klasyków współczesności, którzy swoją twórczością nadali kształt całej polskiej sztuce okresu powojennego. Jest w czołówce najbardziej rozpoznawalnych polskich artystów, którego obrazy podbijają nie tylko rodzimy ale i światowy rynek sztuki. Początkowo Fangora fascynował kubizm. W okresie socrealizmu namalował obraz Matka Koreanka, jedno ze sztandarowych dzieł tego kierunku, a także stworzył wiele plakatów. W drugiej połowie lat 50. zwrócił się ku sztuce abstrakcyjnej. Jego twórczość zdominowana została przez problematykę przestrzeni, pokrewną estetyce op-artu. „Studium przestrzeni”, pierwszy na świecie projekt typu environment, zrealizowany w 1958 roku razem ze Stanisławem Zamecznikiem w Salonie „Nowej Kultury” był niewątpliwie przełomowym momentem w karierze artysty. Przy wejściu na wystawę Wojciech Fangor zamieścił krótkie wyjaśnienie: „Celem tej wystawy jest przekazanie zależności przestrzennych pomiędzy obrazami. Nie interesuje mnie, co zachodzi w indywidualnym obrazie, lecz co zachodzi pomiędzy obrazami. Obrazy stają się anonimowymi elementami zespołu, który rozpoczyna nowe życie i spełnia się w przestrzeni rzeczywistej. Odbiorca przez wybór drogi i czasu staje się automatycznie współtwórcą dzieła”. Na pierwszą połowę lat 70. przypada okres kontynuacji badań nad problematyką iluzji przestrzeni. Powstają wielkoformatowe płótna, w dużej części oparte na motywie fali. W 1970 roku Wojciech Fangor otworzył swoją indywidualną wystawę w Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku. Było to wydarzenie przełomowe w życiu twórczym artysty. Mający już wówczas duże doświadczenie artystyczne Fangor zdawał sobie sprawę z kluczowej roli jaką odgrywała zależność między dziełem sztuki a otaczającą je przestrzenią. Relacja ta była ogromnie ważna w przypadku kół i fal toteż architektura wnętrza Muzeum Guggenheima spinała całą ekspozycję nadając jej odpowiedniego poszukiwanego przez Fangora wydźwięku.

Fangor musi być wyjątkowy – a przynajmniej w moim doświadczeniu jest wyjątkowy – jako malarz, o którym nie można powiedzieć, że się go oglądało dopóki nie zobaczy się jego dzieła w oryginale. (…) Kolory Fangora, zazwyczaj żywe, choć niekiedy przytłumione, wydają się płynąć i wirować na płótnie jak farby wlane do basenu. Albo powierzchnia koloru może pulsować na tle innego koloru, kurcząc się i rozkurczając jak ameba oglądana pod mikroskopem. Niekiedy wydaje się, że jedna z tych powierzchni zaraz odpłynie i zniknie z płótna. A jednocześnie powstaje wrażenie, że kolory zmieniają się, nie tylko pod względem intensywności, lecz także tonu barwy. (…) Jest on wielkim romantykiem op-artu, działającym nie według reguł, lecz według połączenia intuicji i eksperymentu, odwołującym się nie do rozumu, lecz do naszej tęsknoty za tym, co tajemnicze. Kiedy już to czysto wzrokowe wrażenie nowości się zatrze, okaże się, że ta sztuczka optyczna faktycznie jest czymś więcej niż tylko sztuczką i jawi się jako brama do nowego doświadczenia koloru i przestrzeni. – John Canaday Fangor’s Romantic Op, New York Times, Feb 15, 1970, p.103.