Polswissart

(…) był on [Malczewski] zafascynowany kobietą jako symbolem życia i śmierci, natchnienia i opieki. Wprowadzał ją w wielu różnych rolach, ukazywał jej wielorakie powołanie w świecie. Była więc kapłanką i uosobieniem kojącej śmierci, była muzą i chimerą, była może także Eurydyką, poszukiwaną przez Orfeusza, była Harpią i Parką przecinającą nić żywota, należała do świata aniołów, była natchnieniem Ezechiela i św. Franciszka, duszą muzyki, towarzyszką wprowadzającą w życie, czuwającą nad ludźmi, wyznaczającą im losy szczęśliwe i tragiczne.

(Suchodolski B., Suchodolska M., Polska. Naród a sztuka. Dzieje polskiej świadomości narodowej i jej wyraz w sztuce, Warszawa 1988, s. 352)

I tak obraz kwitnącego ogrodu, majowej nocy i zmysłowej cielesności dopełnia, w duchu epoki, dwa fundamentalne pojęcia, Erosa i Thanatosa.

(Puciata-Pawłowska J., Jacek Malczewski, 1968)

Żaden inny oprócz Jacka Malczewskiego artysta w historii polskiej sztuki nie nadał prawdopodobnie większego znaczenia postaci kobiecej. Niewątpliwie oparł się on po części na nastrojach końca XIX wieku, ciągle popularnych na początku wieku XX, kiedy to dekadentyzm artystyczny kazał widzieć w kobiecie symbol grzechu i wszelkiego zepsucia. Wyraźnie jednak Malczewski na tym nie poprzestał. Uczynił kobietę absolutnym centrum postrzegania świata. Kobieta w różnych odsłonach może u Malczewskiego wyrazić wszystko, każde uczucie, każdą wartość. Może być miłością, radością, smutkiem, sztuką, ojczyzną, zmartwychwstaniem i śmiercią. Nic więc też dziwnego, że w naturalnej drodze prowadziło to do skojarzenia w postaci kobiety dwóch jakże ważnych w życiu człowieka pojęć: miłości i śmierci – Erosa i Thanatosa. Prezentowana praca, "Autoportret z Thanatosem " lub "Autoportret z Meduzą " z 1920 roku jest jednym z jego największych dzieł tego gatunku. Postać Thanatosa personifi kowana jest Michaliną Janoszanką, ostatnią wielką muzą artysty, ale jakże ważną, ucieleśniającą dojrzałą mądrość dojrzałego artysty. Powabna kobieta, o dorodnych kształtach, dzierżąca w ręku kosę nie jest tak naprawdę symbolem końca, nie jest symbolem smutku. Wręcz przeciwnie, daje nadzieję na nieśmiertelne obcowanie z pięknem, uczłowiecza pojęcia wieczne do tego stopnia, że jedynym rekwizytem wskazującym na sens istnienia tego zjawiska jest jakże prozaiczna kosa. Wszystko inne, włącznie z wyobrażonym na drugim planie dworkiem, może w Wielgiem, a może po prostu dworkiem jako symbolem powrotu do lat dziecinnej szczęśliwości, sprowadza pojęcie nieuchronności naszego losu do przepięknego, niezwykle miłego procesu, do czego artysta chce widza niewątpliwie przekonać. Niezwykle ważnym w obrazie elementem jest motyw Meduzy. Postać z mitologii greckiej była kapłanką Ateny – tak piękną, że zakochał się w niej Posejdon i uwiódł ją w świątyni. Zazdrosna bogini zemściła się na niej, zamieniając ją i jej dwie siostry, Steno i Euriale , w potwory ze żmijami zamiast włosów. Wszystkie trzy siostry nazywane są gorgonami i zostały przedstawione przez artystę w Autoportrecie z Gorgonami z 1919 roku. Meduza, choć jako jedyna z sióstr była śmiertelna, stanowiła największe zagrożenie: jej spojrzenie zamieniało żywe istoty w kamień. Zabił ją Perseusz, kierując w jej stronę zwierciadło – uśmierciło ją jej własne spojrzenie. Perseusz odciął jej głowę, ale odcięta głowa Meduzy zachowała swą śmiercionośną moc. Posłużył się nią Perseusz, by odpędzić potwora morskiego, któremu wydana została na pożarcie Andromeda. Potem głowę Meduzy umieściła Atena na swojej tarczy, żeby swoim spojrzeniem odstraszała wrogów. Jeżeli chcieć interpretować dosłownie ten motyw, to ma on stanowić niezwykle mocny element symboliki obrazu, mszcząca się za dokonane na niej okrucieństwo Meduza może być symbolem niezwykłej mocy kobiety, ale też nieuchronności pewnych procesów, niezniszczalności i oczywiście nieśmiertelności. Ważną informacją jest również przekaz o tym, że Meduza posiadała dwoistą naturę: krew płynąca w jej żyłach z lewej strony ciała stanowiła truciznę, jednak ta, która płynęła po prawej stronie – miała moc przywracania życia.

Istnieją też inne interpretacje motywu węży w obrazach Malczewskiego. W niezwykle okazałym Finis Poloniae z 1905/1906 węże postrzegane są raczej jako atrybuty Asklepiosa – patrona sztuki lekarskiej. Węże reprezentują dynamikę życia. Wąż zrzuca skórę, by się odrodzić, co symbolizuje samą istotę życia. Dotyk węża w sztuce greckiej oznaczał wyleczenie. Wąż symbolizował więc energię wewnętrzną, przekształcenie życia, ozdrowienie. Niezwykle istotne są również pozostałe symbole obrazu. Kwiat budlei, który kobieta ma we włosach oraz stanowi oprawę drugiego planu, nazywany motylim krzewem, wabiący motyle, pachnący i miododajny jest symbolem radości i pełni życia. Motyl zaś przyczajony nad uchem kobiety jest symbolem odrodzenia i wiosny. Przypomina nam również, że w życiu przechodzimy przez różne fazy przemian, aż wreszcie będziemy mogli się w pełni rozwinąć i rozpostrzeć skrzydła.

Wszystkie te elementy stanowią o niezwykłej sile wyrazu tego obrazu i umiejscawiają go w kanonie najbardziej wyrazistych i symbolicznych prac artysty klasy muzealnej, mimo wszystko rzadkich na rynku aukcyjnym i bardzo docenianych przez kolekcjonerów sztuki.

Warszawa, kolekcja prywatna
Agra-Art, aukcja 18.03.2007, poz. 48

Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Moja dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego, 4 października 2019 - 1 marca 2020.
Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Jacek i Rafał Malczewscy, 25 marca - 31 sierpnia 2011.

Jacek i Rafał Malczewscy [katalog wystawy], Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Radom 2014, s. 232.
Moja dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego [katalog wystawy], Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Radom 2019, s. 55.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.