Polswissart

Ja, Tobiasz, chodziłem drogami prawdy i dobrych uczynków przez wszystkie dni mojego życia.

(Tb 1,1)

Obraz Jacka Malczewskiego „Tobiasz i anioły” nawiązuje do starotestamentowej historii, zaczerpniętej z Księgi Tobiasza. Jest to jeden z ulubionych wątków artysty, po który sięgał on wielokrotnie. Biblijna opowieść mówi o wędrówce Tobiasza do Medii, by jeszcze przed śmiercią schorowanego ojca odebrać od krewnego rodziny zaciągnięty dawniej dług. W pełnej przygód podróży towarzyszy mu archanioł Rafał, ochraniając przed złymi demonami. Pomaga mu też schwytać olbrzymią rybę, dzięki której uzdrawia po powrocie jego ojca. Przesłaniem księgi jest wiara, że cierpienie nie stanowi kary, ale próbę, za którą Bóg nagradza szczęściem.

W wizji Malczewskiego niebiańskimi opiekunami Tobiasza są wszystkie trzy archanioły – Rafał, Michał i Gabriel. Idą wraz z chłopcem wzdłuż ogrodzenia, za którym roztacza się wiejski krajobraz. Ich barwne skrzydła odnoszą się do trzech cnót teologicznych: wiary (niebieski), nadziei (zielony) oraz miłości (czerwony). Mały Tobiasz niesie na barku schwytaną rybę, skupiony na powierzonym zadaniu. Dzieło stanowi jedną z kilku wersji tego tematu, obok m.in. „Trzech aniołów z Tobiaszem” (1906) z Lwowskiej Galerii Sztuki czy „Tobiasza i aniołów” (1908) ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach. Biblijny motyw malarz włączał także niekiedy do większych kompozycji, jak w tryptyku „Grosz czynszowy” (1908), gdzie wędrówka Tobiasza stanowi tło całej sceny. Czasem również, zgodnie z historią, artysta przedstawiał chłopca tylko z jednym archaniołem, jak w „Krajobrazie z Tobiaszem” (Wiosna) z 1904 roku.

Znając symboliczny charakter twórczości Malczewskiego oraz jego zaangażowanie w kwestie narodowowyzwoleńcze można założyć, że wątek Tobiasza stanowi tutaj przenośnię dla sprawy polskiej. Jak artysta sam deklarował: „O kraju moim nie zapominam i nie rzucę go nigdy w obrazach moich, już za późno” (cyt. za: Heydel A., Jacek Malczewski. Człowiek i artysta, Kraków 1933, s. 113). Być może wątek Tobiasza wyraża tutaj sens cierpienia narodu i wiarę na lepsze jutro.

Warszawa, kolekcja prywatna

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.