Polswissart

Zabierając się do portretu artysta winien sobie zdać sprawę z założenia barwnego modela, tak go ubrać, dać mu odpowiednie tło i oświetlenie – by wszystko razem stanowiło pewną harmonię.

– Olga Boznańska (Samlicki M., Olga Boznańska, „Sztuki Piękne” 1925-1926, r. 2, nr 3, s. 112)

Modelowi zostawiała swobodę, iż mógł rozmawiać. Jej samej wtedy prawie się usta nie zamykały. (…) Bywało, iż weźmie farbę na pędzel, trzyma go długo w powietrzu i mówi. Zapomniała, gdzie miała nim uderzyć, wraca z powrotem na paletę, nabiera czy rozciera nową warstwę i dopiero się orientuje, gdzie ma skierować rękę.

– Marcin Samlicki (Samlicki M., Pamiętnik [rękopis], zbiory Muzeum im. S. Fischera w Bochni, Bochnia 1944)

Tak charakterystyczne w tych portretach ustawianie postaci na tle najczęściej niedookreślonym, na poły abstrakcyjnym, z którego one wyłaniają się i w które się wtapiają zarazem, wywołuje wrażenie jak gdyby duszności, przyspieszonego pulsowania, szamotania się i drżenia migocących barwnych  świateł zamkniętych w przestrzeni płytkiej, ograniczonej jakby dwiema szybami.

– Wiesław Juszczak (Juszczak W., Studium wprowadzające, [w:] Malarstwo polskie. Modernizm, Warszawa 1977, s. 88)

Główną domeną twórczości Olgi Boznańskiej był portret. Malowała niezrównane w swojej klasie, niemające porównania w całej sztuce polskiej wizerunki zarówno dorosłych, jak i dzieci. Korzystała niemal wyłącznie z techniki olejnej na tekturze, nie używała werniksu. Często pozostawiała niezamalowane partie obrazu i skrobała farbę nożem, uzyskując charakterystyczny efekt rozwibrowania i jednoczesnej lekkości, jak gdyby portretowanych spowijała delikatna zasłona. Stworzone jej ręką subtelnie odrealnione wizerunki są opowieścią o ludzkiej duszy. Jest to „(…) malarstwo ‘brudne’, które takim życiem tchnie, tak nieprzewidziane daje wrażenia, tak jest fantastyczne, jak mieniący się szal indyjski, jak stare mieniące się naczynia miedziane” (Basler A., Olga Boznańska, „Sztuka”, Paryż 1904, nr 8/9, s. 377).

Oferowany portret kobiety w czarnej sukni i kapeluszu jest klasycznym przykładem twórczości Boznańskiej. Za pomocą subtelnych, rozmytych plam barwnych i gry światła, na powierzchni dzieła materializuje się tajemnicza postać modelki. Dama patrzy wprost na widza, jej błyszczące oczy intrygują, a zarazem wydają się niemal niepokojące. Są jakby materialnym pierwiastkiem zaklętej w obrazie ludzkiej duszy, którą artystka tak doskonale potrafiła dostrzec i przekazać. Z wielkim skupieniem oddawała partie twarzy i dłoni, resztę kompozycji często traktując szkicowo. Malując drobnymi plamkami, tworzyła wrażenie wibracji światła. Prezentowany portret damy cechują stonowane rozwiązania kolorystyczne, połysk biżuteryjnych detali stroju i miękki, wyrafinowany modelunek. Dodają one aury lekkości, podnosząc walory malarskie dzieła i stanowiąc o wielkim kunszcie artystki.

Warszawa, kolekcja prywatna
zakup w Polswiss Art (2013).
Polswiss Art, aukcja 3.12.1995, poz. 22

Obrazy moje wspaniale wyglądają, bo są prawdą, są uczciwe, pańskie, nie ma w nich małostkowości, nie ma maniery, nie ma blagi. Są ciche i żywe i jak gdyby je lekka zasłona od patrzących dzieliła. Są w swojej własnej atmosferze.

– Olga Boznańska (fragment z listu do Julii Gadomskiej, 1909)

Olga Boznańska urodziła się w 1865 roku w Krakowie. Jej rodzicami byli Adam Nowina Boznański i Eugenia Mondan, od której przyszła artystka otrzymała swoje pierwsze lekcje rysunku. W 1883 roku zaczęła rozwijać swoje umiejętności pod kierunkiem Kazimierza Pochwalskiego oraz Józefa Siedleckiego. Uczęszczała dodatkowo na Wyższy Kurs dla Kobiet im. A. Branieckiego. Od 1886 roku była studentką Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, gdzie pobierała nauki malarstwa u Karla Krichedorfa oraz Wilhelma Dürra. W 1895 roku objęła stanowisko kierownika Szkoły Malarskiej, zastępując tymczasowo Teodora Hummla. W 1898 roku osiadła na stałe w Paryżu.

Była członkinią Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, Société Nationale des Beaux-Arts i Polskiego Towarzystwa Literacko-Artystycznego w Paryżu, a także International Society of Sculptors, Engravers and Painters w Londynie. Prezentowała swoje prace na wystawach w kraju i za granicą, m.in. w Berlinie, Londynie, Paryżu, Wiedniu, Amsterdamie i Wenecji, jak również w Stanach Zjednoczonych. Została wielokrotnie uhonorowana nagrodami, m.in. złotym medalem na międzynarodowej wystawie w Monachium (1905), Francuską Legią Honorową (1912), Grand Prix na Wystawie Expo w Paryżu (1939) i orderem Polonia Restituta (1938).

Boznańska najlepiej czuła się we własnej pracowni. Wypełnione papierosowym dymem i zasłonięte od bezpośredniego światła wnętrze atelier, pełne sprzętów, tkanin i zasuszonych kwiatów, stanowiło tło dla jej niezliczonych portretów oraz martwych natur. Artystka wstawała późno, ale zaraz po przebudzeniu przystępowała do malowania. Pracowała dopóki pozwalało na to dzienne światło, dzięki któremu mogła wydobyć z obrazów wielobarwne refleksy, błysk oka czy odbicie światła. Styl Boznańskiej zmieniał się na przestrzeni lat. Początkowo przeplatała się w nim aura twórczości Jamesa McNeil Whistlera, następnie doszedł do głosu impresjonistyczny sposób malowania Edouarda Maneta.

Boznańska nazywana jest malarką ciszy. Jej bezpretensjonalny sposób oddawania rzeczywistości opierał się na przekonaniu, że dodatkowe „koloryzowanie” jest zbyteczne i odbiera dziełu wiarygodność. Dojrzałe portrety artystki charakteryzuje pewna swoista duchowość, pogłębiona wąską skalą brązów i szarości. Prócz wyrafinowanej harmonii tonów, wyraźna jest również szkicowość form, mnogość uderzeń pędzla, a także umiejętne wykorzystanie naturalnej kolorystyki tekturowego podłoża. Bogata galeria wizerunków Boznańskiej obfituje zarówno w przedstawienia dorosłych, jak i dzieci. Są oni reprezentacyjnie upozowani lub też siedzą zadumani w odosobnieniu. Artystka malowała również wiele portretów własnych. Jej konsekwentny styl i twórczość przyczyniły się do wyodrębnienia w historii sztuki pierwszej wyraźnej grupy kobiet-malarek.