Polswissart

„Nietrudno było na pewno zrazić dla siebie czy zniechęcić tego wykwintnego estetę i wyrafinowanego intelektualistę, jakim był Potkański (…)”.

(Puciata-Pawłowska J., Jacek Malczewski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław i in., 1968, s. 34)

„Pierwsze dziesięciolecie nowego stulecia przyniosło najciekawsze portrety. Malował wtedy artysta ludzi pióra, uczonych, literatów (…) – przede wszystkim i najczęściej ludzi sobie bliskich, z którymi łączyły go ściślejsze więzy, podczas gdy malowania portretów na zamówienie podejmował się mniej chętnie; wolał te, w których modela mógł przedstawić tak, jak go »po swojemu« widział”.
(Puciata-Pawłowska J., Jacek Malczewski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław i in., 1968, s. 192)

Sportretowany Karol Potkański to wybitny historyk i etnograf, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Był kuzynem artysty i jego drużbą na weselu. Ze względu na przedwczesną śmierć rodziców – Edwarda Potkańskiego i Anieli z Malczewskich, zaopiekował się nim wuj Julian Malczewski (ojciec Jacka) oraz babka Karolina z Bukowieckich Malczewska. Wychowywany pod jednym dachem z Jackiem, został jego wiernym przyjacielem. Co ciekawe, serdeczne relacje łączyły go również z Henrykiem Sienkiewiczem, który podobno wzorował się na nim tworząc postać Płoszowskiego, bohatera „Bez dogmatu”.

Za swoją działalność naukową Potkański był uznany nie tylko w kraju, ale i za granicą. Zajmował się głównie badaniem stosunków społeczno-gospodarczych średniowiecza zarówno w Polsce, jak i na całej Słowiańszczyźnie, a także zagadnieniami pierwotnego osadnictwa, m.in. na Podhalu. Jako jeden z pierwszych polskich historyków wykorzystywał w swojej pracy również inne dziedziny naukowe, w tym etnografię. „Ukochał swą pracę, jął się jej z miłością, oddawał jej swój trud i swe przyjemności, a ona odpłacała mu się też stokrotnie za tę miłość, bo odległe wieki nie zakrywały przed nim swych tajemnic” – pisano o badaczu w jego pośmiertnym wspomnieniu (Skon młodego uczonego, [w:] „Nowości Illustrowane”, nr 34, Kraków, 24 sierpnia 1907, s. 3). Uwielbiał góry i należał do najlepszych taterników. W 1890 roku uczestniczył w pierwszym zimowym wejściu na Kasprowy Wierch, razem z przewodnikiem górskim Klemensem Bachledą, z którym sporządził następnie mapę szczytu.

Przedstawiony przez Malczewskiego na swoim portrecie, jawi się widzowi jako przystojny, elegancki mężczyzna. Ubrany w garnitur, białą koszulę z muszką, o nienagannej fryzurze i wąsiku, trzyma w ręku opasłe tomisko – symbol nauki i wiedzy. Być może jest to jakaś rozprawa jego autorstwa, chociażby „Lachowie i Lechici” (1897) lub „Kraków przed Piastami” (1898). Historyk prawą dłonią ujmuje, niczym wieczne pióro, goździk o długiej, zielonej łodydze. Biały kwiat, zwyczajowo wetknięty w butonierkę, był jego znakiem rozpoznawczym – mężczyzna pojawiał się tak nawet na swoich wykładach. Z kwiatem w butonierce Potkański namalowany został również w drugim, późniejszym portrecie, wykonanym w 1906 roku. Pozując kuzynowi, zapewne spędzał z nim więcej czasu, co mogło nieco zadośćuczynić jego narzekaniom, że od momentu ślubu Malczewski jest „cały utopiony w rodzinie żony”. To jak myślał o przyjacielu i jak o niego dbał, najlepiej wyrażają słowa z listu: „Byłem znowu niepogodzony z Jackową, ale tylko na chwilę. Chciałbym, żeby miała różnorodne przymioty, których nie ma, więc mieć nie może. Słowem chciałbym dla niego [Jacka], a wyznać musze, że i dla siebie… ideału – i domu idealnego” (list K. Potkańskiego do Heleny Karczewskiej, 1 marca 1890, cyt. za: Puciata-Pawłowska J., Jacek Malczewski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław i in., 1968, s. 34). Prezentowane dzieło to nie tylko przyjemny portret w typowej dla Malczewskiego konwencji, ale przede wszystkim podobizna przyjaciela i bliskiego członka rodziny, a także wielkiego historyka.

Warszawa, kolekcja prywatna
Sopocki Dom Aukcyjny, aukcja 24.08.2019, poz. 1

Suwałki, Muzeum Okręgowe w Suwałkach, Jacek Malczewski. Samotny wędrowiec, 24 października 2002 - 15 lutego 2003.
Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Jacek Malczewski (1854–1929). W 150. rocznicę urodzin i 75. Rocznicę śmierci, październik 2004 – styczeń 2005.
Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Jacek i Rafał Malczewscy, 25 marca - 31 sierpnia 2011.

Śladami Jacka Malczewskiego, wyd. Gmina Miasta Radom, Radom 2012, s. 28.
Jacek i Rafał Malczewscy [katalog wystawy], Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Radom 2014, s. 106.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.