Polswissart

„Malarstwo jest harmonią
Wyszukanych gam kolorów
Które żyją w oczach malarza
Jak żyje obłok na niebie” – Tytus Czyżewski

(Czyżewski T., Lajkonik w chmurach, wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa, 1936)

Lata 30. były w twórczości Tytusa Czyżewskiego czasem bardzo płodnym, a jednocześnie stosunkowo spokojnym. Jako świadomy, dojrzały artysta cieszył się już uznaniem, choć skalą może niekoniecznie odpowiadającym jego dokonaniom i wielkości. W kwestiach formalnych stał się teraz malarzem-kolorystą, wierzącym w siłę działań plastycznych. Jego bliskie kontakty z paryskim kręgiem kapistów przełożyły się w warstwie stylistycznej na wspólne idee. Pisząc we wstępie do katalogu wystawy grupy, Czyżewski formułuje osobiste spostrzeżenia: „Głównym warunkiem powstania obrazu jest jego koncepcja malarska. Niezależnie od tego, czy płótno było malowane z wyobraźni czy z natury zawsze musi być widoczny malarski powód, dla którego było tworzone” (Czyżewski T., Wstęp, [w:] Wystawa malarska grupy KP, Warszawa 1931).

Prezentowane dzieło należąc do późnej, kolorystycznej fazy Czyżewskiego, stanowi rozwinięcie jego teoretycznych rozważań. Przedstawiony kobiecy akt to dla artysty jedynie tematyczny pretekst do oddania nadrzędnej w obrazie, malarskiej ferii barw. Uproszczona forma, zdecydowanie spokojniejsza w porównaniu z wcześniejszym formistycznym okresem, zbudowana jest na zasadzie plam koloru. Rozedrgane, jarzą się malarską tęczą – od ciepłych żółci, czerwieni i brązów, do intensywnej zieleni. Świadomie pozbawioną perspektywy kompozycję charakteryzuje synteza i miękkość modelunku. Kontur, jakim obwiedzione zostało ciało modelki jest wiotki i delikatny. Odaliska, przedstawiona na tle wzorzystej draperii łóżka, staje się w oczach malarza subtelną istotą z krwi i kości. Wpisane w szeroką tradycję aktu dzieło wyróżnia kolorystyczna harmonia, jak również wykwintny, dyskretny smak. „Pięćdziesięcioletni już teraz malarz objawia wciąż jeszcze jakąś najszlachetniejszą »dziecinność« widzenia, a zarazem dar dostrzegania zmiennej natury świata w nieustających przenikaniach świateł, kolorów, kształtów, w niestabilności i niepokoju” (Tytus Czyżewski [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 1974, s. 39). Oferowane obraz to przykład bogatej, wieloznacznej i bardzo osobistej sztuki Czyżewskiego, która zdarza się na rynku kolekcjonerskim niezwykle rzadko.

Warszawa, kolekcja prywatna
Depozyt Muzeum Sztuki w Łodzi (1973-2021)
Warszawa, kolekcja Henryka Ładosza (1902-1979), aktora i przyjaciela artysty

Warszawa, Instytut Propagandy Sztuki, Salon wiosenny „Rytmu”, maj 1932.
Warszawa, Instytut Propagandy Sztuki, Wystawa obrazów Tytusa Czyżewskiego, listopad-grudzień 1932.
Kraków, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Grupa „Dziesięciu”, Tytus Czyżewski, „Grafiska Sällskapet”, maj 1934.
Warszawa, Instytut Propagandy Sztuki, Wystawa obrazów Tytusa Czyżewskiego, czerwiec 1935.
Lwów, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, „Nowa Generacja”. Pierwsza wystawa, październik-listopad 1935.
Warszawa-Łódź, Instytut Propagandy Sztuki, XXXIV Wystawa, listopad 1935.
Warszawa, Instytut Propagandy Sztuki, X Salon. Malarstwo, grafika, rzeźba, listopad 1938.
Wenecja, XXIV Biennale Internazionale d'Arte, 1948.
Sopot, Festiwal Sztuki, CBWA, Wystawa obrazów Tytusa Czyżewskiego, sierpień 1956.
Poznań, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Tytus Czyżewski, 1974.

„Głos Plastyków”, Warszawa 1947, r. VIII, s. 12. XXIV Biennale Internazionale d'Arte [katalog wystawy], Wenecja, Venice 1948, nr kat. 2.

Literatura:

Salon wiosenny „Rytmu” [katalog wystawy], Instytut Propagandy Sztuki, Warszawa 1932, nr kat. 11.
Wystawa obrazów Tytusa Czyżewskiego [katalog wystawy], Instytut Propagandy Sztuki, Warszawa 1932, nr kat. 189.
Grupa „Dziesięciu”, Tytus Czyżewski, „Grafiska Sällskape” [katalog wystawy], Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Kraków 1934, poz. 332.
XXXIV Wystawa [katalog wystawy], Instytut Propagandy Sztuki, Warszawa 1935, nr kat. 4.
Wystawa obrazów Tytusa Czyżewskiego [katalog wystawy], Instytut Propagandy Sztuki, Warszawa 1935, nr kat. 5.
„Nowa Generacja”. Pierwsza wystawa[katalog wystawy], Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Lwów 1935, nr kat. 13.
X Salon. Malarstwo, grafika, rzeźba [katalog wystawy], Instytut Propagandy Sztuki, Warszawa 1938, nr kat. 25.
Dobrowolski T., Nowoczesne malarstwo polskie, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964, t. III, s. 228.
Dąbrowska M. [oprac.], Tytus Czyżewski [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 1974, nr kat. 30.

„Malarstwo jest dla mnie w rzeczywistości muzyką koloru skondensowaną i uporządkowaną za pomocą formy i materiału farb, a nie za pomocą grafiki i rysunku” – Tytus Czyżewski
(„Głos Plastyków”, 1934, nr 9-12)

Tytus Czyżewski był zarazem malarzem, poetą i krytykiem sztuki. Urodził się w 1880 roku we wsi Przyszowa, niedaleko Nowego Sącza. Już jako dziecko miał żywy kontakt ze sztuką podhalańską, co wpłynęło na jego późniejsze zainteresowania artystyczne. Licząc sobie dwadzieścia dwa lata przeprowadził się do Krakowa. W latach 1902-1907 studiował na tamtejszej ASP, w pracowniach Mehoffera, Unierzyskiego i Wyczółkowskiego. Ogarnięty gorączkową atmosferą miasta i dramatami Wyspiańskiego, swoje pierwsze kompozycje tworzył w duchu symbolicznym. Były to ciemne, nastrojowe pejzaże („Jesień”, „Młyn”, „Chałupa”) i sceny o aluzjach muzycznych („Chopin”).

Zaraz po studiach wyjechał na dwa lata do Paryża, gdzie zetknął się z tamtejszym środowiskiem artystycznym: „Przebywałem wówczas w towarzystwie Zaka, Baslera, Ligockiego. Tam też poznałem się z nieznanym wówczas w Polsce przedwiośniem kubizmu, którego twórcami byli Picasso i Apollinaire, idealny spirytus movens tego prądu. Należy podkreślić, że przełom ówczesny w sztuce odbywał się grupowo, wspólnie z malarstwem i muzyką” – wspominał po latach Czyżewski (Śpiewak J., Jak się kształtował polski futuryzm. Rozmowa z Tytusem Czyżewskim, „Czas” 1939, nr 187, s. 5). Zetknięcie się wówczas ze sztuką Cézanne’a i rozwijającym się dopiero kubizmem, zapoczątkowały u malarza gwałtowny zwrot stylistyczny, w pełni pogłębiony przez jego drugi pobyt w Paryżu w latach 1910-1912. Poszukując nowych form artystycznego wyrazu, zaczął on tworzyć eksperymentalne prace takie jak „Madonna” (1911) czy „Głowa” (1915), które w efekcie doprowadziły go do kompozycji wielopłaszczyznowych, gdzie „(…) linie, płaszczyzny i barwy mają swe ścisłe teorie jak tony muzyki” (Czyżewski T., Salome. Obraz wielopłaszczyznowy, „Wianki” 1919, z. 1, s. 17).

W 1917 roku założył wspólnie z braćmi Pronaszko, Tymonem Niesiołowskim i Jackiem Mierzejewskim grupę Ekspresjonistów Polskich (przemianowaną potem na Formistów Polskich). Przez pięć kolejnych lat brał czynny udział we wszystkich wystawach i wystąpieniach ugrupowania. Powstały wówczas jego sztandarowe dzieła, takie jak „Akt z kotem” (1920), „Madonna” (1920) czy „Salome” (1922) i wiele innych, które niestety nie przetrwały do naszych czasów. Obrazy te charakteryzowało rozbicie formy na kilka ukazanych pod różnym kątem płaszczyzn, z których artysta konstruował niepokojące kompozycje, przepełnione atmosferą dziwności i niesamowitości. Prócz intensywnej pracy malarskiej, jednocześnie dużo pisał. Wydawał tomiki poezji i utwory dramatyczne, redagował także wraz z Leonem Chwistkiem i Konradem Winklerem czasopismo „Formiści”.

Po rozpadzie grupy w 1922 roku Czyżewski wyjechał ponownie do Paryża, gdzie przebywał z przerwami przez osiem lat. Nawiązał wówczas kontakt ze środowiskiem młodych kapistów, uczniów Pankiewicza. W okresie tym także wiele podróżował, odwiedzając południe Francji, Hiszpanię i Włochy. Po 1930 roku ostatecznie wrócił do kraju i osiadł w Warszawie. Pisząc na łamach „Głosu Plastyków” i szeregu innych czasopism, rozwijał polską krytykę artystyczną. Po II wojnie przeniósł się do Krakowa i został tam do końca życia.