Polswissart

I oto widzimy jak (…) [Lisowczyk] na siodle konia stojąc, Ren przepływa – tańcząc na tem siodle? i pokazując gromadzonej braci na brzegu rozmaite sztuki łamane. Akcyę obrazu oświeca wschodzący tylko co księżyc.

(wypowiedź anonimowego krytyka, Monachium 1878, cyt. za: Józef Brandt 1841-1915 [katalog wystawy], tom 3, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2018, 233).

Dzieła Józefa Brandta są dla malarstwa polskiego o tematyce batalistyczno-historycznej wybitnie ikoniczne. Artysta bardzo szybko osiągnął sławę i międzynarodowy sukces, nie mając sobie równych pośród „monachijczyków”. Zyskał uznanie przede wszystkim dzięki przedstawieniom wielkich bitew i różnych epizodów z wojen, żołnierskich pochodów, a także jarmarków, końskich targów oraz wiejskich scen rodzajowych.

Tymczasem prezentowany obraz, znany dotąd jedynie ze wzmianek, jest w jego oeuvre czymś nadzwyczaj wyjątkowym. Już na pierwszy rzut oka zwraca uwagę niezwykle oryginalne podejście do tematu. Malarz w swych płótnach wielokrotnie podejmował motyw historycznych lisowczyków, jednak tym razem uczynił to z niezwykłym polotem i dowcipem. Swojego bohatera odmalował w trakcie popisowych harców na grzbiecie konia, w dodatku przeprawiającego się w ten sposób przez rzekę! Dobór sceny może budzić zdziwienie, tłumaczy go jednak opis nieznanego krytyka z pracowni Brandta w Monachium w 1878 roku: „Treść (…) płótna wziął artysta z dzieła księdza Dębołeckiego o Lisowczykach. (…) I oto widzimy jak jeden z nich na siodle konia stojąc, Ren przepływa – tańcząc na tem siodle? i pokazując gromadzonej braci na brzegu rozmaite sztuki łamane. Akcyę obrazu oświeca wschodzący tylko co księżyc. Obraz ten, nieskończony jeszcze, mniemamy, wywoła nową wiązkę pochwał i uwielbień ze strony krytyki niemieckiej” (cyt. za: Józef Brandt 1841-1915 [katalog wystawy], tom 3, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2018, 233). Wspomniany przez krytyka ksiądz franciszkanin Wojciech Dębołecki był kapelanem lisowczyków i współtwórcą ich wojskowego prawa. Jego „Przewagi elearów polskich” (1623), z którymi być może zapoznał się Brandt, odnoszą się do wypraw lisowczyków podczas wojny trzydziestoletniej.

Tytuł obrazu został powtórzony za Stanisławem Lesslem, który w taki sposób wymienia go w swym liście najprawdopodobniej do Brandta, pochodzącym z 22 listopada 1878 roku. Pełna humoru kompozycja zachwyca żywością i swobodą ujęcia. Obraz zbudowany został bardzo malarsko, zdecydowanymi pociągnięciami pędzla. Stojącego na koniu mężczyznę artysta opracował dość szczegółowo, w kontraście do zasugerowanego w głębi obrazu taboru, zaznaczonego jedynie plamą koloru. Scenę rozświetla srebrne, księżycowe światło, wydobywając najważniejsze elementy z półmroku. Dzieło charakteryzuje trafnie dobrana, wyciszona paleta barwna, ożywiona mocniejszymi akcentami bieli i czerwieni. Całość tworzy błyskotliwy, a zarazem pełen malarskiego kunsztu obraz na wojskową codzienność, która przecież niekoniecznie musiała być zawsze poważna.

Warszawa, kolekcja prywatna
Niemcy, kolekcja prywatna

Literatura:
Korespondencje "Tygodnia". Monachium, listopad 1878, "Tydzień Literacki, Artystyczny, Naukowy i Społeczny" 1878, nr 67, s. 491-493.
Zakrzewski B., Sienkiewicz i Brandt, mps, praca doktorska przygotowana pod kierunkiem prof. Romana Pollaka, Wydział Filologii Polskiej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Poznań 1947, s. 166.
Micke-Broniarek (red.), Józef Brandt 1841-1915, wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2018, s. 233.

Artysta ten należał od chwili pierwszych swych występów na polu samoistnej twórczości do owych szczęśliwców, którym się los łaskawie uśmiecha, sypiąc pełną garścią kwiaty powodzenia, sławy i zaszczytów.

– Henryk Piątkowski (Piątkowski H., Józef Brandt, „Wędrowiec”, nr 40, 1905, s. 755)

Józef Brandt był jednym z najwybitniejszych malarzy polskich reprezentujących nurt monachijski. Studiował malarstwo w Polsce, Paryżu i Monachium. W 1870 roku otworzył w Monachium własną pracownię, a w 1878 został honorowym profesorem akademii monachijskiej i członkiem akademii w Berlinie i w Pradze. Jest jednym z tych polskich artystów malarzy, którym udało się zrobić ogromną karierę poza Polską. Uczestniczył w wielu europejskich wystawach i cieszył się niesłabnącym uznaniem. Jak pisze Jan Ostrowski: „Pomimo międzynarodowych sukcesów – jak pisze Jan K. Ostrowski – i stałego zamieszkania za granicą, Brandt z całą świadomością pozostał malarzem polskim. Podejmował niemal wyłącznie polskie tematy historyczne i rodzajowe. Sygnując obrazy, dodawał dopisek ‘z Warszawy’, jak gdyby chcąc uprzedzić ewentualne wątpliwości związane z niemieckim brzmieniem swego nazwiska” (Ostrowski J. K., Mistrzowie malarstwa polskiego, Wyd. Ryszard Kluszczyński, Kraków 1996, s. 70).

Brandt był przede wszystkim malarzem batalistą – z wielkim kunsztem malował bitwy, epizody z historii polskich wojen, wojsko, jeźdźców, ale również sceny rodzajowo-obyczajowe, jak polowania i jarmarki. Za scenerię przedstawianych wydarzeń obierał najczęściej wschodnie kresy XVII-wiecznej Rzeczpospolitej. Przystępując do malowania obrazu, uważnie studiował zapiski historyczne, dawne stroje, militaria i zabytkowe przedmioty, które służyły mu jako rekwizyty w komponowaniu dzieł malarskich. To między innymi ta dbałość o szczegół i uczciwość przekazu uczyniły go pierwszym polskim malarzem, który w sposób sugestywny i prawdziwy przedstawił klimat wojen toczonych w dawnej Rzeczpospolitej.

Choć Brandt zyskał sławę i rozgłos głównie twórczością batalistyczną, jego uwagę w porównywalnej mierze skupiały również sceny rodzajowe. Artysta odegrał bardzo ważną rolę w rozwoju nurtu malarstwa realistycznego, kojarzonego dziś z tzw. szkołą monachijską. Już w latach 60. XIX wieku tworzył kompozycje opisujące codzienną rzeczywistość polskiej prowincji. Do najwspanialszych tego przykładów należą m.in. „Popas czumaków przed karczmą na Wołyniu” (1864), „Targ w okolicach Krakowa” (1868) czy „Postój w miasteczku” (1870). „Na podstawie tych najwcześniejszych dokonań można już określić zainteresowania Brandta w dziedzinie malarstwa rodzajowego. A są to: plener z powracającym motywem drogi oraz temat postoju przed karczmą lub zajazdem. Unikał natomiast artysta tematów związanych ze scenami we wnętrzach jak i tych odnoszących się do pracy chłopów na polu. Brandt skupiał się na tych czynnościach, w których człowiekowi towarzyszy koń – jest on bohaterem zdecydowanej większości kompozycji rodzajowych” (Micke-Broniarek W., Tematy rodzajowe w malarstwie Józefa Brandta, [w:] Józef Brandt. Między Monachium a Orońskiem, Orońsko 2015, s. 10-13).

Podobnie jak w malarstwie batalistycznym również w nurcie rodzajowym Brandta wraz z upływem czasu następują zmiany w podejmowanej tematyce. We wczesnym okresie przypadającym na lata 60. i 70. artysta tworzy kompozycje, których centralnym motywem jest targ i jarmarczne życie. Są to obrazy niezwykle rozbudowane, wieloplanowe i wielopostaciowe. Pełne gwaru i zgiełku sceny rozgrywają się na tle małych miasteczek. Wielokrotnie podejmowanym wówczas tematem są targi końskie – w tych kompozycjach najpełniej objawia się wirtuozeria Brandta jako miłośnika koni, który w niedościgniony sposób potrafił pokazać piękno i temperament zwierzęcia.

Lata 80. to kolejny etap drogi twórczej Brandta niosący ze sobą większe skupienie na tematyce myśliwskiej. Z tą samą pasją, jaka charakteryzowała przedstawienia jarmarczne, artysta komponował sceny łowieckie. Są one pogodne w klimacie i koncentrują się bardziej na krajobrazie i nastroju niż na krwawym zwycięstwie myśliwych nad zwierzyną. Obrazy z tego okresu podkreślają nie tylko piękno przyrody, ale też doskonale oddają charaktery przedstawionych typów szlachty polskiej – pełnych zawadiackiego animuszu myśliwych – jakby artysta chciał odwrócić uwagę widza od samego sedna polowania i uwydatnić w zamian związaną z tym rytuałem obyczajowość i nastrój. Do najczęściej podejmowanej w tym czasie tematyki należą wyjazdy i powroty z polowań, myśliwi w trakcie odpoczynku przed karczmą bądź w trakcie czuwania na stanowiskach, jak również stajenni przed dworem przygotowujący konie lub oczekujący z naszykowanymi do wyjazdu zwierzętami na rozpoczęcie polowania. Scenerią dla tego typu przedstawień były najczęściej okolice Orońska.

Twórczość Brandta była bardzo chętnie poszukiwana przez europejskich kolekcjonerów i kunsthandlerów. Niewątpliwie wpływ na to miało osadzenie kompozycji w sceneriach dzikiej i nieskażonej cywilizacją Ukrainy, koloryt i temperament jej mieszkańców, obyczajowość rubasznej i zawadiackiej polskiej szlachty – to wszystko, co dla ówczesnego Austriaka, Francuza czy Niemca było nieznane, egzotyczne i ciekawe, a dla samego artysty, dumnego i wielokrotnie podkreślającego własne pochodzenie, stanowiło o jego tęsknocie do utraconego kraju.