Polswissart

Pod koniec lat czterdziestych zbladły moje muzealne tęsknoty estetyczne. Poczułem, że w sztuce nie można starać się dorównywać nikomu, że trzeba się poddać swoim możliwościom, swojemu czasowi, swoim doświadczeniom i odczuciom. – Wojciech Fangor

(Wojciech Fangor w rozmowie ze Stefanem Szydłowskim, Błędów – Warszawa 2009)

Niewielu polskich twórców prezentuje dorobek artystyczny tak bogaty i zróżnicowany pod względem formy i treści jak Wojciech Fangor. Podróże po Europie oraz czas spędzony w Stanach Zjednoczonych sprawiły, że dzieła artysty oglądać dziś można w muzeach i galeriach na całym świecie. Mimo że Fangor w powszechnej świadomości kojarzony jest najbardziej z realizacjami przestrzennymi oraz dziełami z nurtu op-art, to nie ulega wątpliwości, że spektrum stworzonych przez niego prac jest o wiele szersze.

Wojciech Fangor swoje pierwsze obiekty przestrzenne pokazał w maju 1949 roku na wystawie w Klubie Młodych Artystów w Warszawie. Instytucja ta miała wyjątkową wagę dla działalności kulturalnej w powojennej Polsce, a jej sekcja plastyczna, dowodzona przez Mariana Bogusza, gromadziła najwybitniejsze wówczas jednostki. Należeli do niej m.in. tacy artyści jak Henryk  Stażewski, Władysław Strzemiński czy Stanisław Fijałkowski. Młody artysta, jak sam wspominał, poczuł się zaszczycony, był to bowiem pierwszy publiczny pokaz jego twórczości i obejmował dwadzieścia trzy prace z lat 1948-49, w tym dwadzieścia jeden obrazów olejnych i dwie rzeźby gipsowe: „Głowa bolesna” oraz „Księżyc”. Debiutanckie prace cechowały się deformacją, uproszczeniem oraz mocnymi zestawieniami barwnymi. Były one pokłosiem zainteresowań Fangora awangardą.

Choć we wspomnieniach artysty wystawa nie zapisała się jako sukces to w środowisku krytyków odbiła się pozytywnym echem. Kilka lat później Janusz Bogucki, jeden z najwybitniejszych polskich krytyków i animatorów życia artystycznego pisał o pokazanych wówczas pracach Fangora: „Wyraził się w nich, nieco archaicznie, przekorny protest malarza wobec gładkiej, tradycyjnej ikonografii. Wielka, mocno konturowana głowa Lenina na plakatowo czerwonym tle, po picassowsku udramatyzowany Chopin ze starego dagerotypu – nie są jeszcze wolne od pewnej naiwności i prymitywizmu w pomysłach i realizacji plastycznej. Mimo to, a raczej właśnie dlatego odczuwa się w nich narodziny sztuki bardzo prawdziwej w swym dynamicznym wyrazie, walczącej bezkompromisowo z więzami przebrzmiałych konwencji i z urokami wszelkiego estetyzmu”.

Wyrzeźbione w 1948 roku w gipsie, pokazane na wystawie rzeźby przedstawiały głowy kobiet. Pierwsza z nich – „Głowa bolesna” – to wizerunek Marii Magdaleny zaczerpnięty przez Fangora bezpośrednio z jego własnego obrazu „Pieta według El Greco” (1948). Zatroskany wyraz twarzy, jej starość zbudowana krótkimi kreskami wyraża ogrom cierpienia kobiety. W swej surowości i szkicowości rzeźba znajduje analogie w sztuce ludowej. Jej faktura, kanciastość linii i ostre krawędzie sprawiają, że wygląda jakby była ciosana w drewnie. Kompozycję traktować należy jako swego rodzaju rozliczenie z dręczącymi artystę wspomnieniami z czasów wojny. Utrzymana w nowoczesnej jak na tamte czasy stylistyce, dalekiej od realizmu, skrywa w sobie silny ładunek emocjonalny.

Unikatowa kompozycja pojawia się dopiero drugi raz na rynku aukcyjnym. Jej inna edycja wzbogaca dziś zbiory Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku. Fakt, że sam Fangor w 2014 roku, 65 lat po pamiętnej wystawie, zdecydował się na wykonanie odlewów „Głowy bolesnej” sprawia, iż jest to prawdziwy rarytas kolekcjonerski.

kolekcja spadkobierców artysty

Orońsko, Centrum Rzeźby Polskiej, Wojciech Fangor. 3 wymiary - retrospektywa, listopad 2015 - styczeń 2016 (inny odlew) Warszawa, Klub Młodych Artystów i Naukowców, wystawa indywidualna Wojciecha Fangora, 1949 (gips)

Wojciech Fangor. Trzy wymiary - retrospektywa [katalog wystawy], Orońsko 2015, s. 25

Absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, bezsprzecznie należy do grona największych klasyków współczesności, którzy swoją twórczością nadali kształt całej polskiej sztuce okresu powojennego. Jest w czołówce najbardziej rozpoznawalnych polskich artystów, którego obrazy podbijają nie tylko rodzimy ale i światowy rynek sztuki. Początkowo Fangora fascynował kubizm. W okresie socrealizmu namalował obraz Matka Koreanka, jedno ze sztandarowych dzieł tego kierunku, a także stworzył wiele plakatów. W drugiej połowie lat 50. zwrócił się ku sztuce abstrakcyjnej. Jego twórczość zdominowana została przez problematykę przestrzeni, pokrewną estetyce op-artu. „Studium przestrzeni”, pierwszy na świecie projekt typu environment, zrealizowany w 1958 roku razem ze Stanisławem Zamecznikiem w Salonie „Nowej Kultury” był niewątpliwie przełomowym momentem w karierze artysty. Przy wejściu na wystawę Wojciech Fangor zamieścił krótkie wyjaśnienie: „Celem tej wystawy jest przekazanie zależności przestrzennych pomiędzy obrazami. Nie interesuje mnie, co zachodzi w indywidualnym obrazie, lecz co zachodzi pomiędzy obrazami. Obrazy stają się anonimowymi elementami zespołu, który rozpoczyna nowe życie i spełnia się w przestrzeni rzeczywistej. Odbiorca przez wybór drogi i czasu staje się automatycznie współtwórcą dzieła”. Na pierwszą połowę lat 70. przypada okres kontynuacji badań nad problematyką iluzji przestrzeni. Powstają wielkoformatowe płótna, w dużej części oparte na motywie fali. W 1970 roku Wojciech Fangor otworzył swoją indywidualną wystawę w Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku. Było to wydarzenie przełomowe w życiu twórczym artysty. Mający już wówczas duże doświadczenie artystyczne Fangor zdawał sobie sprawę z kluczowej roli jaką odgrywała zależność między dziełem sztuki a otaczającą je przestrzenią. Relacja ta była ogromnie ważna w przypadku kół i fal toteż architektura wnętrza Muzeum Guggenheima spinała całą ekspozycję nadając jej odpowiedniego poszukiwanego przez Fangora wydźwięku.

Fangor musi być wyjątkowy – a przynajmniej w moim doświadczeniu jest wyjątkowy – jako malarz, o którym nie można powiedzieć, że się go oglądało dopóki nie zobaczy się jego dzieła w oryginale. (…) Kolory Fangora, zazwyczaj żywe, choć niekiedy przytłumione, wydają się płynąć i wirować na płótnie jak farby wlane do basenu. Albo powierzchnia koloru może pulsować na tle innego koloru, kurcząc się i rozkurczając jak ameba oglądana pod mikroskopem. Niekiedy wydaje się, że jedna z tych powierzchni zaraz odpłynie i zniknie z płótna. A jednocześnie powstaje wrażenie, że kolory zmieniają się, nie tylko pod względem intensywności, lecz także tonu barwy. (…) Jest on wielkim romantykiem op-artu, działającym nie według reguł, lecz według połączenia intuicji i eksperymentu, odwołującym się nie do rozumu, lecz do naszej tęsknoty za tym, co tajemnicze. Kiedy już to czysto wzrokowe wrażenie nowości się zatrze, okaże się, że ta sztuczka optyczna faktycznie jest czymś więcej niż tylko sztuczką i jawi się jako brama do nowego doświadczenia koloru i przestrzeni. – John Canaday Fangor’s Romantic Op, New York Times, Feb 15, 1970, p.103.