Polswissart

Sztuka posługuje się symbolami. Można by wręcz powiedzieć, że samo tworzenie jest działaniem symbolicznym, że używanie środków malarskich pociąga za sobą konieczność określenia ich znaczenia symbolicznego. – Stanisław Fijałkowski

Na wczesne prace malarskie Stanisława Fijałkowskiego, do których należy oferowana „Żywa mandala” (1961), znaczny wpływ miała grafika. Artysta powrócił po dłuższej przerwie do technik graficznych, które stały się dla niego tak samo ważnym źródłem wypowiedzi co malarstwo. W tym czasie w jego twórczości coraz większej mocy nabiera operowanie symbolem, jako uniwersalnym narzędziem komunikowania. Oszczędny i syntetyczny symbol miał na celu pobudzenie wyobraźni i uruchomienie skojarzeń. Fijałkowski uważał, że powinien on stać się sygnałem wyzwalającym świadome i nieświadome życie wewnętrzne, stwarzać napięcia pomiędzy dziełem a rzeczywistością (Zob.: Kowalska B., Twórcy – postawy. Artyści mojej galerii, Kraków 1981, s. 58). Sztuka miała w zamyśle malarza uruchamiać życie wewnętrzne człowieka i w tym kontekście jego twórczość bliska jest działaniom, jakie podejmował Jerzy Nowosielski. O silnym związku z krakowskim malarzem Fijałkowski wspominał: „W innej formie uprawiam to, co robi Jerzy Nowosielski – jedyny bliski mi artysta – to znaczy świecki odpowiednik teologii” („Projekt” nr 5, 1977, s. 32-36).

Symbol jako katalizator przeżyć duchowych przybiera w oferowanym obrazie formę mandali. Mandala buddyjska to harmonijne połączenie koła i kwadratu, gdzie koło jest emblematem nieba, transcendencji, zewnętrzności i nieskończoności, natomiast kwadrat przedstawia sferę wewnętrzności, tego co jest związane z człowiekiem i ziemią. Obie figury łączy punkt centralny, który stanowi zarówno początek, jak i koniec całego układu. W religiach dharmicznych (hinduizm, buddyzm, dżinizm) mandala jest symbolem Kosmosu, w którego centrum znajduje się istota boska. Tymczasem mandala Fijałkowskiego została sprowadzona do znaku. Wszystko w tym obrazie zdaje się być podporządkowane przekazowi – czytelne formy, kontrastujące ze sobą barwy. Jednak „Żywa mandala” ma nie tylko na celu wzbudzić w widzu przeżycie, sama w sobie jest harmonią kształtu i koloru. Biel jako symbol odnowy duchowej, czerwień oznaczająca odwagę, ale i namiętność, zestawiona z niebieskim, który odwołuje się do transcendencji i prawdy. Wszystkie te elementy stanowią o mocy przekazu dzieła.

Prezentowany obraz eksponowany był na indywidualnej wystawie Fijałkowskiego w Galerii Krzywe Koło w 1962 roku. Henryk Anders, krytyk sztuki, napisał we wstępie do katalogu: „Fijałkowski szuka (…) nieprzemijających wartości w psychice człowieka. (…) to wszystko, co zajmowało człowieka już w epoce wierzeń magicznych, znajduje tutaj nową, nowoczesną interpretację. Symbol, bogaty niegdyś i wieloznaczny, upraszcza się do znaku, któremu dopiero widz ma nadać właściwe, odpowiadające jego własnemu doświadczeniu wewnętrznemu znaczenie” (Malarstwo Stanisława Fijałkowskiego [katalog wystawy], Galeria Krzywe Koło, Warszawa 1962).

Warszawa, kolekcja prywatna
zakup od artysty (2008)

Warszawa, Galeria Krzywe Koło, Stanisław Fijałkowski [wystawa indywidualna], 1962.
Warszawa, Galeria Współczesna Klub Międzynarodowej Książki i Prasy, Stanisław Fijałkowski [wystawa indywidualna], 1966.

Stanisław Fijałkowski [katalog wystawy], Galeria Krzywe Koło, Warszawa 1962, s. nlb.

Nieliczni tylko z szacunkiem pochylą się nad tajemnicą zawartą w uduchowionym przez nas przedmiocie, jakim jest odpowiednio pomalowane płótno. Przyłączmy się do nich, nie zachwycajmy się tak bardzo sobą i odwróciwszy głowę od rynkowego zgiełku wejdźmy w sferę błogosławionej ciszy, uciszmy się!

– Stanisław Fijałkowski („Wokół ramy”, z dn. 1 kwietnia 2007.)

Stanisław Fijałkowski był jednym z najwybitniejszych polskich artystów współczesnych. W 2002 roku otrzymał tytuł doktora honoris causa Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi, z którą był związany od czasów studenckich, przez profesurę aż do przejścia na emeryturę. W latach 1946-1951 rozpoczął studia w  nowo otwartej  łódzkiej Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Pięknych, gdzie jego profesorami byli: Władysław Strzemiński, Stefan Wegner i Ludwik Tyrowicz.  Na postawę artystyczną Fijałkowskiego oraz jego stosunek do sztuki wielki wpływ wywarł kontakt ze Strzemińskim, w którego pracowni w późniejszym czasie rozpoczął Fijałkowski swoją pedagogiczną karierę, w latach 1947- 1993 był wykładowcą łódzkiej uczelni. Artysta reprezentował Polskę na Biennale w São Paulo (1969) i na Biennale w Wenecji (1972). W roku 1977 wyróżniono go Nagrodą im. Cypriana Kamila Norwida, a w 1989 uhonorowany został prestiżową Nagrodą im. Jana Cybisa. Uzyskał też wiele nagród krajowych i międzynarodowych na licznych wystawach, m.in. na Biennale Grafiki w Krakowie (1968 i 1970), na wystawie Bianco e Nero w Lugano (1972), na Biennale Grafiki w Lublanie (1977), na Triennale „Graphica Creativa” w Jyväskylä (1978), na Biennale Grafiki we Frechen (1978), na Biennale Grafiki Europejskiej w Heidelbergu (1979), na Międzynarodowym Festiwalu Malarstwa w Cagnes-sur-Mer (1986), Grand Prix na Międzynarodowej Wystawie XYLONU w Winterthur (1994).

Do dziś dnia Stanisław Fijałkowski uważany jest za niezastąpionego świadka trudnej powojennej historii polskiej awangardy. I choć nie kontynuuje dosłownie myśli swego mistrza to realizuje propagowaną przez Strzemińskiego  powinność odpowiedzialności roli malarza. Jako teoretyk sztuki dokonał polskich przekładów fundamentalnych tekstów ojców światowej awangardy - Wasyla Kandyńskiego „O duchowości w sztuce” i „Punkt i linia a płaszczyzna” oraz Kazimierza Malewicza „Świat bezprzedmiotowy”. Początkowe twórcze poszukiwania Fijałkowskiego sytuują go w orbicie postimpresjonizmu i lirycznego surrealizmu, choć nie obcy był mu również kubizm, a następnie informel. Tradycja łódzkiej szkoły, wpływ mistrza i profesora Strzemińskiego oraz fascynacja twórczością pionierów światowej awangardy sprawiły, że jego kolejne dzieła określane były mianem „wyrafinowanego i poetyckiego surrealizmu” lub „bezforemnej i geometrycznej abstrakcji ”. Artysta posługuje się stonowaną gamą kolorystyczną i z pozoru niedbałymi figurami i formami – kołami, elipsami i liniami.  

Fijałkowski odegrał znaczącą rolę w gronie pedagogicznym, które kształtowało oblicze łódzkiej Szkoły (dzisiejszej ASP). Był m.in. świadkiem usunięcia z PWSSP prof. Władysława Strzemińskiego, a wiele lat później – nadania tej uczelni imienia autora Teorii widzenia. Po latach podsumował ten czas: „Do uczelni zostałem zaangażowany jeszcze podczas studiów i przepracowałem w niej prawie pół wieku, starając się pozostać wierny memu powołaniu artysty. Szkołę traktowałem jako źródło duchowości określonego środowiska, na które składają się artyści w nim tworzący, pedagodzy uczelni, a przede wszystkim studiująca młodzież. Jedynym sensem tworzenia szkół artystycznych jest danie młodzieży szans rozwoju duchowego, a w czasach politycznego ucisku- ocalenia jej niezależności i wiary w możliwość przeniesienia prawdziwych wartości w lepszą przyszłość. (…) Źródłem dumy uczelni nie są zatrudnieni w niej pracownicy, lecz jej absolwenci to oni są prawdziwym jej dorobkiem.” Twórczości Stanisława Fijałkowskiego poświęcona została wystawa retrospektywna w Muzeum Narodowym w Poznaniu, Muzeum Narodowym we Wrocławiu oraz w Narodowej Galerii Sztuki "Zachęta" w Warszawie (2003). W marcu 2018 roku w Spectra Art Space w Warszawie miało miejsce otwarcie wielkiej wystawy artysty zorganizowanej przez Fundację Rodziny Staraków, która wpisując się w obchody jubileuszu „100-lecia Awangardy w Polsce” oddała profesorowi Fijałkowskiemu należne mu miejsce w historii polskiej sztuki powojennej.