Polswissart

Główną troską artysty nie było stworzenie czegoś nowego, ale autentycznego. Pozbawiając sztukę narcystycznych pułapek i intelektualnych rozmyślań, Fijałkowski utożsamił się z własnym środkiem wyrazu: malarstwo płynęło spontanicznie, kierowane ekstatycznym zachwytem.

(Zanchetta A., Stanisław Fijałkowski, wyd. Dep Art Gallery, Mediolan 2023)

W późnych latach 60. Stanisław Fijałkowski miał już na swoim koncie udział w wielu wystawach i sympozjach. Jego pozycja jako twórcy była ugruntowana. Malował dużo, preferując mniejsze formaty płócien. Był to świadomy wybór artysty, który chciał, aby obraz był zaczęty i skończony za jednym posiedzeniem, ukazując tym samym cały proces twórczy. W tym też czasie data dzienna zastępuje tytuł obrazu. W 1971 roku w Galerii A w Gnieźnie odbyła się wystawa czterech artystów – Stanisława Fijałkowskiego, Jana Berdyszaka, Stefana Gierowskiego i Jerzego Nowosielskiego – która ukazywała kondycję malarstwa w dobie ekspansji sztuki konceptualnej. Kurator wystawy Andrzej Kostołowski pisał o malarzu z Łodzi: „Fijałkowski jest w pewnym sensie już po owym absolucie redukcji, skoro swe prace poddaje aktualnie swej własnej metodzie restrukturalizacji. W poszukiwaniu symbolu artysta ten nie unika przedstawienia przedmiotów czy nawet czytelnych mimetycznych form. Nie mają one jednak w tych obrazach większego znaczenia od jakichkolwiek innych, które spełniłyby nadrzędny postulat: ukierunkowania znaczenia. Wówczas przedmioty malowane stają się narzędziem, a nie celem procesu malowania. Nie one budują symbol w swym ostatecznym kształcie. Czyni to tylko sam obraz, traktowany jako całość” (Obrazy przezroczyste [katalog wystawy], wyd. Galeria A, Gniezno 1971). Z konfrontacji z konceptualizmem prezentowane na wystawie malarstwo wyszło obronną ręką.

Oferowany obraz „14.VI.1970” charakteryzuje się swobodniejszą, bardziej spontaniczną formą niż kompozycje z lat 60. Niezdefiniowane kształty, wyrazisty kolor, kompozycja zbudowana w najniższej partii płótna – momentami obraz zdaje się nawiązywać do form charakterystycznych dla panującego wówczas malarstwa materii. Czytany w całości odkrywa przed widzem swoją symboliczną treść, gdzie materia i forma nie mają znaczenia same w sobie, a stają się jedynie narzędziem w drodze do poznania. Artysta mówił, że każdy nowy obraz rozpoczyna się od postawienia sobie pytania, jak wyglądałby poprzednio namalowany, gdyby dokonać w nim określonych zmian. W twórczości Fijałkowskiego owa linearność była bardzo ważna, postępujące po sobie etapy stanowiły wynik refleksji nad wcześniejszymi działaniami. Były to ogniwa w pewnym wariacyjnym systemie, przy czym z każdym kolejnym obrazem artysta miał nadzieję, że będzie on lepszy od poprzedzającego – bardziej wyrazisty, poruszający głębsze warstwy nieświadomości (Zob.: Fijałkowski S., Lata nauki i warsztat, Galeria 86, Łódź 2002, s. 54). Świat wyobrażeń jest w sztuce Fijałkowskiego daleki od konkretności. Naczelnym celem jego malarstwa pozostało wywołanie napięcia na linii dzieło – odbiorca i wzbudzenie reakcji w tym ostatnim. Patrząc w tym kontekście na oferowane płótno, widz pozostawiony jest sam w obliczu jego interpretacji.

Nieliczni tylko z szacunkiem pochylą się nad tajemnicą zawartą w uduchowionym przez nas przedmiocie, jakim jest odpowiednio pomalowane płótno. Przyłączmy się do nich, nie zachwycajmy się tak bardzo sobą i odwróciwszy głowę od rynkowego zgiełku wejdźmy w sferę błogosławionej ciszy, uciszmy się!

– Stanisław Fijałkowski („Wokół ramy”, z dn. 1 kwietnia 2007.)

Stanisław Fijałkowski był jednym z najwybitniejszych polskich artystów współczesnych. W 2002 roku otrzymał tytuł doktora honoris causa Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi, z którą był związany od czasów studenckich, przez profesurę aż do przejścia na emeryturę. W latach 1946-1951 rozpoczął studia w  nowo otwartej  łódzkiej Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Pięknych, gdzie jego profesorami byli: Władysław Strzemiński, Stefan Wegner i Ludwik Tyrowicz.  Na postawę artystyczną Fijałkowskiego oraz jego stosunek do sztuki wielki wpływ wywarł kontakt ze Strzemińskim, w którego pracowni w późniejszym czasie rozpoczął Fijałkowski swoją pedagogiczną karierę, w latach 1947- 1993 był wykładowcą łódzkiej uczelni. Artysta reprezentował Polskę na Biennale w São Paulo (1969) i na Biennale w Wenecji (1972). W roku 1977 wyróżniono go Nagrodą im. Cypriana Kamila Norwida, a w 1989 uhonorowany został prestiżową Nagrodą im. Jana Cybisa. Uzyskał też wiele nagród krajowych i międzynarodowych na licznych wystawach, m.in. na Biennale Grafiki w Krakowie (1968 i 1970), na wystawie Bianco e Nero w Lugano (1972), na Biennale Grafiki w Lublanie (1977), na Triennale „Graphica Creativa” w Jyväskylä (1978), na Biennale Grafiki we Frechen (1978), na Biennale Grafiki Europejskiej w Heidelbergu (1979), na Międzynarodowym Festiwalu Malarstwa w Cagnes-sur-Mer (1986), Grand Prix na Międzynarodowej Wystawie XYLONU w Winterthur (1994).

Do dziś dnia Stanisław Fijałkowski uważany jest za niezastąpionego świadka trudnej powojennej historii polskiej awangardy. I choć nie kontynuuje dosłownie myśli swego mistrza to realizuje propagowaną przez Strzemińskiego  powinność odpowiedzialności roli malarza. Jako teoretyk sztuki dokonał polskich przekładów fundamentalnych tekstów ojców światowej awangardy - Wasyla Kandyńskiego „O duchowości w sztuce” i „Punkt i linia a płaszczyzna” oraz Kazimierza Malewicza „Świat bezprzedmiotowy”. Początkowe twórcze poszukiwania Fijałkowskiego sytuują go w orbicie postimpresjonizmu i lirycznego surrealizmu, choć nie obcy był mu również kubizm, a następnie informel. Tradycja łódzkiej szkoły, wpływ mistrza i profesora Strzemińskiego oraz fascynacja twórczością pionierów światowej awangardy sprawiły, że jego kolejne dzieła określane były mianem „wyrafinowanego i poetyckiego surrealizmu” lub „bezforemnej i geometrycznej abstrakcji ”. Artysta posługuje się stonowaną gamą kolorystyczną i z pozoru niedbałymi figurami i formami – kołami, elipsami i liniami.  

Fijałkowski odegrał znaczącą rolę w gronie pedagogicznym, które kształtowało oblicze łódzkiej Szkoły (dzisiejszej ASP). Był m.in. świadkiem usunięcia z PWSSP prof. Władysława Strzemińskiego, a wiele lat później – nadania tej uczelni imienia autora Teorii widzenia. Po latach podsumował ten czas: „Do uczelni zostałem zaangażowany jeszcze podczas studiów i przepracowałem w niej prawie pół wieku, starając się pozostać wierny memu powołaniu artysty. Szkołę traktowałem jako źródło duchowości określonego środowiska, na które składają się artyści w nim tworzący, pedagodzy uczelni, a przede wszystkim studiująca młodzież. Jedynym sensem tworzenia szkół artystycznych jest danie młodzieży szans rozwoju duchowego, a w czasach politycznego ucisku- ocalenia jej niezależności i wiary w możliwość przeniesienia prawdziwych wartości w lepszą przyszłość. (…) Źródłem dumy uczelni nie są zatrudnieni w niej pracownicy, lecz jej absolwenci to oni są prawdziwym jej dorobkiem.” Twórczości Stanisława Fijałkowskiego poświęcona została wystawa retrospektywna w Muzeum Narodowym w Poznaniu, Muzeum Narodowym we Wrocławiu oraz w Narodowej Galerii Sztuki "Zachęta" w Warszawie (2003). W marcu 2018 roku w Spectra Art Space w Warszawie miało miejsce otwarcie wielkiej wystawy artysty zorganizowanej przez Fundację Rodziny Staraków, która wpisując się w obchody jubileuszu „100-lecia Awangardy w Polsce” oddała profesorowi Fijałkowskiemu należne mu miejsce w historii polskiej sztuki powojennej.