Polswissart

Chcąc naszkicować rozwój twórczości Eligiusza Niewiadomskiego należałoby rozpocząć od okresu studiów w Petersburgu i Paryżu, przypadającego na lata 90. XIX wieku, w którym dominował u niego naturalizm. Z kolei przełom wieków i lata poprzedzające wybuch I wojny światowej odznaczały się w malarstwie Niewiadomskiego ekspresją, mroczną nastrojowością, doskonale widoczną w pejzażach i niektórych portretach malowanych w okresie do 1910 roku. Tymczasem od około 1915 roku aż do ostatnich lat życia wkracza w jego dzieła dekoracyjność i symbolizm, których źródeł inspiracji doszukiwać się można w literaturze, m.in. w dramatach Zygmunta Krasińskiego.

Prace Niewiadomskiego reprezentowały doskonałą umiejętność warsztatową, cenioną przez krytyków i publiczność. Dużą popularnością cieszyły się jego pejzaże, zwłaszcza zaś cykle z Białowieży i Tatr. Pierwszy cykl tatrzański powstał już w końcu XIX wieku i eksponowany był na wystawie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w 1897 roku. Do tematu artysta powrócił dekadę później. Kilka obrazów z motywami tatrzańskimi pokazał na wystawie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Warszawie w lutym 1912 roku. Niemałe zainteresowanie wzbudziły wówczas też jego kompozycje pejzażowe powstałe podczas pobytu Niewiadomskiego na Litwie, malowane po 1910 roku, takie jak „Stodółka w Drobindze nad Niemnem”. Dzieła te określane mianem cyklu „Z nad Niemna” eksponowane były w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w 1913 roku.

Krajobrazy malowane podczas wspomnianych podróży to kameralne w charakterze widoki, w których naturalizm miesza się z nastrojowością. Tworzone z wielką wprawą i wyczuciem, stanowią niemal impresjonistyczny zapis chwili – zapadającego zmroku nad polami czy chmur schodzących ze zbocza góry na taflę wody. W dziedzinie pejzażu Niewiadomski bardzo cenił malarstwo swoich wielkich poprzedników – Juliana Fałata i Jana Stanisławskiego. W monumentalnym, niestety nie ukończonym podręczniku pt. „Malarstwo polskie XIX i XX wieku” podkreślał, że dopiero tych dwóch artystów nadało odpowiednią rangę polskiemu malarstwu pejzażowemu – poprzez swobodne, śmiałe, impresjonistyczne traktowanie krajobrazu przy równoczesnym zachowaniu zdrowych tradycji naturalizmu (Zob.: Niewiadomski E., Malarstwo polskie XIX i XX wieku, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1926, s. 244-245).

W pejzażach Niewiadomskiego nie sposób nie dostrzec nauki płynącej z lekcji wielkich polskich pejzażystów. Malowane wprost z natury widoki charakteryzują się wrażliwością na barwę i światło. Formatem kompozycji oraz zdecydowanym i swobodnym ruchem pędzla są niejako odwołaniem do urokliwych dzieł Jana Stanisławskiego. Oferowany zestaw pięciu prac pejzażowych stanowi bardzo istotny wkład w poznanie twórczości tragicznej postaci Niewiadomskiego, którego artystyczny dorobek uległ rozproszeniu, częściowo zniszczeniu, a także zupełnie świadomej eliminacji z obiegu wystawienniczego. Opinia o artyście jako o politycznym fanatyku przez lata rzutowała na sposób w jaki postrzegano jego twórczość. Każda pojawiająca się na rynku praca przywraca ponownie postać tego niezwykłego malarza, stanowiąc świadectwo wszechstronności jego talentów.        

Warszawa, kolekcja prywatna
Warszawa, kolekcja Stanisławy Niewiadomskiej
Warszawa, kolekcja Wiesława Popiela

Eligiusz Niewiadomski był malarzem, teoretyk sztuki i pedagogiem. Artystą – który w historii zapisał się jako zabójca prezydenta RP Gabriela Narutowicza. Urodził się w Warszawie w 1869 roku. Edukację artystyczną rozpoczął w rodzinnym mieście w Szkole Rysunkowej u Wojciecha Gersona. Kontynuował naukę w Petersburgu na tamtejszej akademii. Był uważany za bardzo zdolnego ucznia, czego dowodem stały się liczne medale, które otrzymał podczas studiów. W tym wczesnym okresie twórczym znajdował się pod wpływem sztuki Arnolda Böcklina, czego dowodem był jego obraz dyplomowy „Centaury w lesie”, za który otrzymał tytuł artysty I stopnia, wielki złoty medal, nagrodę na wystawie konkursowej uczniów oraz złoty medal na wystawie TZSP w Warszawie.

W latach 1895-1896 kształcił się w Paryżu. Malował wówczas pejzaże Bretanii, widoki Montmartre’u oraz portrety i studia modeli. Po powrocie do kraju współpracował z czasopismami (m.in. Wędrowiec, Ziarno, Tygodnik Ilustrowany i wiele innych), tworząc dla nich ilustracje oraz recenzje. W 1899 roku wszedł do zarządu TZSP, mimo niechęci do tej instytucji i sztuki tam reprezentowanej. Rozwijał się jako historyk sztuki oraz popularyzator sztuki dawnej i nowej pisząc wiele tekstów publikowanych w książkach i albumach m.in. w: „Sztuka Polska. Malarstwo. Peinture. L’art. polonais” (Lwów, 1903) czy „Bolesław Biegas. Sculpteur et peintre” (Paryż, 1906).

Swoją pedagogiczną ścieżkę rozpoczął w 1897 roku, zakładając własną szkołę malarstwa, a następnie od 1898 roku był wykładowcą rysunku w Instytucie Politechnicznym w Warszawie. Niestety droga ta została przerwana w 1902 roku po kilkumiesięcznej nieobecności Niewiadomskiego spowodowanej aresztowaniem za przemyt nielegalnych wydawnictw narodowych. Od 1897 roku artysta był zaangażowany w Ligę Narodową. Przyczynił się do rozwoju warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, zapraszając do współpracy znanych artystów m.in.: Kazimierza Stabrowskiego czy Ferdynanda Ruszczyca. Sam wykładał tam historię sztuki do 1918 roku. Następnie został radcą w Ministerstwie Kultury i Sztuki, gdzie zajmował się przede wszystkim szkolnictwem artystycznym.

Do wybuchu I wojny światowej w jego malarstwie pojawiały się portrety, kompozycje o tematyce symboliczno-religijnej oraz pejzaże. W 1908 roku wykonał kurtynę dla amatorskiego teatru w Rychwale. W tym samym czasie zainteresował się polichromią kościelną oraz witrażem, czego efektem były jego realizacje w kościele parafialnym Św. Bartłomieja w Koninie. W okresie wojny wstąpił do organizacji sanitarnych. Zgłosił się tam ochotniczo. Uczył w prywatnych pensjach i wykładał w Towarzystwie Kursów Naukowych, zarzucając powoli praktykę artystyczną. W 1920 roku przeszedł do czynnej służby pierwszoliniowej jako szeregowiec 5 Pułku Piechoty Legionów III Kompanii Zapasowej w Chełmnie i został wysłany na front. Po nastaniu pokoju powrócił do pracy w Ministerstwie Kultury i Sztuki, jednak niedługo po tym podał się do dymisji i poświęcił się pisaniu książek związanych z historią sztuki. Dnia 16 grudnia 1922 roku Niewiadomski dokonał zamachu na prezydenta RP Gabriela Narutowicza. Artysta zastrzelił polityka podczas jego wizyty w Galerii Zachęta, za co został pojmany i skazany na śmierć. Egzekucja odbyła się 31 stycznia 1923 roku. Podczas ostatnich tygodni życia Niewiadomski ukończył jeszcze pisać swój podręcznik „Malarstwo Polskie XIX i XX wieku”. Desperacki czyn, jakiego się dopuścił, przysłonił jego twórczość artystyczną, publicystyczną oraz jego dokonania pedagogiczne. Polityczny fanatyzm malarza odbił się na późniejszej interpretacji pozostawionej przez niego spuścizny.