Polswissart

Wojciech Kossak był jednym z najważniejszych w historii polskiego malarstwa malarzy batalistów, których nadrzędnym celem było krzewienie wśród narodu polskiego poczucia dumy i nadziei w niesprzyjających czasach pod zaborami. „Bitwa pod Zieleńcami” namalowana w 1891 roku należy do grupy najdonioślejszych obrazów o tematyce historycznej jakie wyszły spod pędzla trzydziestoparoletniego wówczas artysty malarza. Obraz ilustruje epizod z bitwystoczonej 18 czerwca 1792 w czasie wojny polsko-rosyjskiej pomiędzy wojskami polskimi pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki a wojskami rosyjskimi, dowodzonymi przez gen. Herkulesa Morkowa. Wojciech Kossak, miłośnik polskiego oręża ale przede wszystkim edukator narodu, nie bez przyczyny zdecydował się uwiecznić ten akurat epizod wojen polsko rosyjskich. Pierwsza od czasu Jana III Sobieskiego zwycięska bitwa miała znaczenie propagandowe. Bitwa pod Zieleńcami wykazała, że polska armia może stawić opór Rosjanom, co szczególnie było ważne wobec dużej ilości młodych debiutujących na polu walki rekrutów. Mimo, iż polskie oddziały początkowo uległy panice, sprawnemu dowództwu udało się ją opanować i dalej walczyły z wrogiem. I choć w trakcie bitwy nie doszło do oczekiwanego połączenia sił między dywizjami gen. Zajączka i gen. Kościuszki – co zdecydowanie zmieniłoby wynik bitwy i powiększyłoby straty wroga – to ostatecznie Rosjan powstrzymano i zadano im straty dwukrotnie wyższe od poniesionych.

Bitwa pod Zieleńcami była niewątpliwie ważnym zwycięstwem w historii nie tylko tej wojny. Od czasów Jana III oto jest pierwsza wstępna bitwa, którą wygrali Polacy bez niczyjej pomocy – napisał w liście król Stanisław August Poniatowski do swojego bratanka, Józefa Poniatowskiego. Za jego też namową ustanowił po bitwie, 22 czerwca 1792, wojskowe odznaczenie Virtuti Militari. Zwycięstwo to podniosło morale całego wojska. 

Kossak w „Bitwie pod Zieleńcami” udowodnił doskonałą znajomość realiów wojny i historycznego kontekstu przedstawionej walki. Z należytą sobie rzetelnością oddał elementy uzbrojenia i mundurów. Wykształcenie monachijskie, pogłębione następnie o studia z zakresu malarstwa batalistycznego odbyte w Paryżu pozwoliły Kossakowi na świetne opanowanie warsztatu malarskiego. W oferowanym obrazie przejawia się to m.in. w centralnie zlokalizowanej w obrębie obrazu scenie walki odznaczającej się niezwykłym dynamizmem i precyzją w oddaniu szczegółu. Umiejętne i pełne rozmachu operowanie masami wojsk w iluzjonistycznie wykreowanej przestrzeni pejzażu zbliża oferowany obraz do późniejszych mistrzowskich kompozycji panoramicznego formatu.  Do przedstawienia tego akurat historycznego zwycięstwa skłoniła Wojciecha Kossaka niewątpliwie zbliżająca się wówczas setna rocznica bitwy pod Zieleńcami. Mający pełną świadomość powolnej utraty nadziei i uciemiężenia narodu polskiego trwającym wówczas od blisko stu lat rozbiorem Polski zdecydował się raz jeszcze sięgnąć do zwycięskiej historii by pokrzepić serca i wlać w nie wiarę w rychłe odzyskanie niepodległości.

Częstochowa, kolekcja prywatna

Suwałki, Muzeum Okręgowe, Juliusz Kossak 1824–1899 / Wojciech Kossak 1856–1942, listopad – grudzień 2018.
Rapperswil, Polskie Muzeum, Juliusz Kossak 1824–1899 / Wojciech Kossak 1856–1942, czerwiec – wrzesień 2018.
Paryż, Biblioteka Polska, Juliusz Kossak 1824–1899 / Wojciech Kossak 1856–1942, wrzesień – październik 2018.

Juliusz Kossak 1824–1899 / Wojciech Kossak 1856–1942 [katalog wystawy], wyd. Muzeum Okręgowe w Suwałkach, 2018, ss. 72-73.

Syn Juliusza Kossaka, ojciec Jerzego oraz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej – poetki i Magdaleny Samozwaniec – pisarki. Wojciech Kossak urodził się w Paryżu w noc sylwestrową tuż przed północą roku 1856. Ojcem chrzestnym został przyjaciel Juliusza Kossaka, wybitny francuski malarz-batalista Horacy Vernet. Pierwszym nauczycielem malarstwa był dla Wojciecha jego ojciec. Studia artystyczne odbył w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Władysława Łuszczkiewicza by następnie kontynuować naukę na Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. Studia przerwał roczny pobyt w krakowskim pułku c.k. ułanów. Służba w wojsku wywarła znaczny wpływ na kierunek zainteresowań artystycznych Wojciecha jako malarza - batalisty, miłośnika tematów wojskowych. Środowisko wojskowych było pierwszym odbiorcą jego obrazów, których tematem były portrety dowódców, rewie wojskowe, ataki konnicy i artylerii. Do nauki powrócił w 1877 w paryskiej École des Beaux Arts. W 1915 został mianowany profesorem batalistyki w warszawskiej SSP, z czym wiązały się jego częste pobyty w stolicy. Znamienny dla sztuki Wojciecha pietyzm w oddawaniu historycznych i kostiumowych realiów jak i niezwykła sprawność warsztatowa ma źródło niewątpliwie w latach spędzonych w pracowni swego ojca – Juliusza. Jednak przez wzgląd na wielość zamówień wielokrotnie powracał do tych samych tematów, którym nadawał formy realistyczne. Z powodzeniem stosował trudne skróty i skomplikowane ujęcia perspektywiczne. W licznych kompozycjach utrwalał wizerunki anonimowych legionistów, żołnierzy, równie chętnie jak wojskowe patrole, dramatyczne epizody bitewne i heroiczne potyczki. Cechą charakterystyczną sztuki Kossaka była wyniesiona z domu rodzinnego miłość do koni, których sylwetki malował z wielką wprawą i swobodą. Wojciech Kossak cieszył się ogromną popularnością wśród współczesnych. Brał udział w życiu wyższych sfer, bywał na dworze cesarskim w Wiedniu i Berlinie, błyszcząc urokiem osobistym, dowcipem i świetną prezencją. Przyjazny i życzliwy dla wszystkich był Kossak osobą pożądaną w towarzystwie a swój rodzinny dom – słynną Kossakówkę – uczynił miejscem spotkań elity ówczesnego Krakowa. Do gości Kossaków zaliczyć można najznamienitsze postaci – malarzy, pisarzy, aktorów i muzyków - Henryka Sienkiewicza, Jacka Malczewskiego, Witkacego, Juliana Tuwima czy Ignacego Paderewskiego.