Polswissart

Drobne iskierki ja krzeszę cierpliwie,
Własnem je tchnieniem zasilam i żywię,
Zanim noc pierzchnie, noc głucha i czarna.

(Niewiadomska C., Stracona, wyd. Nakład Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1897, s. 30)

Eligiusz Niewiadomski w swoim ouvre chętnie sięgał po kameralne formy. Znane są jego pełne uroku widoki litewskiej wsi, krajobrazy tatrzańskie i nastrojowe nokturny. Tworzone z wielką wprawą i wyczuciem, stanowią niemal impresjonistyczny zapis chwili – zapadającego zmroku nad polami czy chmur schodzących ze zbocza góry na taflę wody. Niezależnie od podejmowanej tematyki prace Niewiadomskiego reprezentowały doskonałą umiejętność warsztatową, cenioną przez krytyków i publiczność. Inspiracją dla artysty były nie tylko licznie odbywane, bliższe i dalsze, podróże. Niewiadomski jako człowiek o wszechstronnym wykształceniu, sięgał chętnie do historii i literatury. Pod koniec lat 90. XIX wieku publikował recenzje oraz własne ilustracje m.in. w „Wędrowcu”, „Tygodniku Ilustrowanym” czy „Kurierze Warszawskim”.

Oferowana praca jest wyjątkową propozycją dla miłośników malarstwa Niewiadomskiego. Przedstawia siedzącą na skale u wybrzeży morza, wpatrzoną w dal postać kobiecą. Zapadający zmrok przecięty jest jedynie jasną smugą światła otulającego widoczny w tle horyzont. Utrzymana w czarno białej tonacji, a przy tym niezwykle nastrojowa i nostalgiczna kompozycja powstała około 1897 roku jako ilustracja do wydanej w tym samym czasie powieści o tytule „Stracona”, napisanej przez siostrę malarza – Cecylię Niewiadomską (1855-1925). W powieści „Stracona” pisarka poruszyła wątki autobiograficzne – ból osierocenia, tęsknotę i siłę więzi międzyludzkich, zwłaszcza tych rodzinnych. Nauczycielka, tłumaczka, pisarka, autorka podręczników oraz działaczka oświatowa, Cecylia Niewiadomska znana jest dziś głównie jako tłumaczka „Baśni” Hansa Christiana Andersena, „Baśni” braci Grimm, „Podróży Guliwera” i „Chaty wuja Toma”. Jako autorka książek dla dzieci i młodzieży zadebiutowała około roku 1885 tłumaczeniami z literatury francuskiej, angielskiej i włoskiej, drukowanymi bądź to w formie osobnych pozycji książkowych, bądź na łamach popularnych pism warszawskich, jak ,,Kurier Codzienny", ,,Bluszcz'' czy "Tygodnik Ilustrowany". Dużą poczytnością cieszyły się utwory dla młodych czytelników, m.in.: „Odrodzona” (1896), „Powiastki króciutkie dla małych dzieci” (1897) oraz „Stracona” (1897). Bardzo popularny stał się także wychodzący od 1909 roku cykl „Legendy, podania i obrazki historyczne”, w którym przedstawiła dzieje polityczne i obyczaje narodu polskiego.

Warszawa, kolekcja prywatna
Warszawa, kolekcja Stanisławy Niewiadomskiej

Eligiusz Niewiadomski był malarzem, teoretyk sztuki i pedagogiem. Artystą – który w historii zapisał się jako zabójca prezydenta RP Gabriela Narutowicza. Urodził się w Warszawie w 1869 roku. Edukację artystyczną rozpoczął w rodzinnym mieście w Szkole Rysunkowej u Wojciecha Gersona. Kontynuował naukę w Petersburgu na tamtejszej akademii. Był uważany za bardzo zdolnego ucznia, czego dowodem stały się liczne medale, które otrzymał podczas studiów. W tym wczesnym okresie twórczym znajdował się pod wpływem sztuki Arnolda Böcklina, czego dowodem był jego obraz dyplomowy „Centaury w lesie”, za który otrzymał tytuł artysty I stopnia, wielki złoty medal, nagrodę na wystawie konkursowej uczniów oraz złoty medal na wystawie TZSP w Warszawie.

W latach 1895-1896 kształcił się w Paryżu. Malował wówczas pejzaże Bretanii, widoki Montmartre’u oraz portrety i studia modeli. Po powrocie do kraju współpracował z czasopismami (m.in. Wędrowiec, Ziarno, Tygodnik Ilustrowany i wiele innych), tworząc dla nich ilustracje oraz recenzje. W 1899 roku wszedł do zarządu TZSP, mimo niechęci do tej instytucji i sztuki tam reprezentowanej. Rozwijał się jako historyk sztuki oraz popularyzator sztuki dawnej i nowej pisząc wiele tekstów publikowanych w książkach i albumach m.in. w: „Sztuka Polska. Malarstwo. Peinture. L’art. polonais” (Lwów, 1903) czy „Bolesław Biegas. Sculpteur et peintre” (Paryż, 1906).

Swoją pedagogiczną ścieżkę rozpoczął w 1897 roku, zakładając własną szkołę malarstwa, a następnie od 1898 roku był wykładowcą rysunku w Instytucie Politechnicznym w Warszawie. Niestety droga ta została przerwana w 1902 roku po kilkumiesięcznej nieobecności Niewiadomskiego spowodowanej aresztowaniem za przemyt nielegalnych wydawnictw narodowych. Od 1897 roku artysta był zaangażowany w Ligę Narodową. Przyczynił się do rozwoju warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, zapraszając do współpracy znanych artystów m.in.: Kazimierza Stabrowskiego czy Ferdynanda Ruszczyca. Sam wykładał tam historię sztuki do 1918 roku. Następnie został radcą w Ministerstwie Kultury i Sztuki, gdzie zajmował się przede wszystkim szkolnictwem artystycznym.

Do wybuchu I wojny światowej w jego malarstwie pojawiały się portrety, kompozycje o tematyce symboliczno-religijnej oraz pejzaże. W 1908 roku wykonał kurtynę dla amatorskiego teatru w Rychwale. W tym samym czasie zainteresował się polichromią kościelną oraz witrażem, czego efektem były jego realizacje w kościele parafialnym Św. Bartłomieja w Koninie. W okresie wojny wstąpił do organizacji sanitarnych. Zgłosił się tam ochotniczo. Uczył w prywatnych pensjach i wykładał w Towarzystwie Kursów Naukowych, zarzucając powoli praktykę artystyczną. W 1920 roku przeszedł do czynnej służby pierwszoliniowej jako szeregowiec 5 Pułku Piechoty Legionów III Kompanii Zapasowej w Chełmnie i został wysłany na front. Po nastaniu pokoju powrócił do pracy w Ministerstwie Kultury i Sztuki, jednak niedługo po tym podał się do dymisji i poświęcił się pisaniu książek związanych z historią sztuki. Dnia 16 grudnia 1922 roku Niewiadomski dokonał zamachu na prezydenta RP Gabriela Narutowicza. Artysta zastrzelił polityka podczas jego wizyty w Galerii Zachęta, za co został pojmany i skazany na śmierć. Egzekucja odbyła się 31 stycznia 1923 roku. Podczas ostatnich tygodni życia Niewiadomski ukończył jeszcze pisać swój podręcznik „Malarstwo Polskie XIX i XX wieku”. Desperacki czyn, jakiego się dopuścił, przysłonił jego twórczość artystyczną, publicystyczną oraz jego dokonania pedagogiczne. Polityczny fanatyzm malarza odbił się na późniejszej interpretacji pozostawionej przez niego spuścizny.