Polswissart

Jacek Malczewski zawsze tęsknił za wsią. – Michalina Janoszanka
(Janoszanka M., Wielki Tercjarz. Moje wspomnienia o Jacku Malczewskim, Poznań, po 1931, s. 32)

Już na etapie studiów paryskich, w kręgu twórczych zainteresowań Jacka Malczewskiego pojawiają się dwa silne akordy. Jednym z nich jest popowstańcza martyrologia, drugim – zafascynowanie ludowym folklorem. Artysta zgłębia obyczajowość wiejską, jej tradycje i barwne stroje. Maluje chłopskie panny, odpoczywających pastuszków i różne sceny z życia wsi. Ma ponadto w głowie, przekazywane często ustnie z pokolenia na pokolenie legendy i podania, a także historie płynące z romantycznej poezji Juliusza Słowackiego. Jego wyobraźnię coraz silniej rozbudza dziwność i fantastyka, które owocują cyklem „Rusałki” oraz podobnymi w wyrazie dziełami pt. „Wariat wiejski” i „Niespełna rozumu”.

Oferowane dzieło reprezentuje wczesną i niezwykle oryginalną fazę twórczości Malczewskiego, oddającą czar polskiej wsi. Tematycznie łączy się ono z takimi kompozycjami artysty, jak „Swaty”, „Na ławie”, „W szkodzie” czy „Wieczorynka”. Malownicza scena przedstawia rozgrywającą się pod gołym niebem chłopską zabawę. Pary pląsają żwawo w rytm muzyki, a przygrywa im widoczna w centrum płótna orkiestra. Pośród trzymanych przez mężczyzn instrumentów da się wyróżnić skrzypce, wiolonczelę, koncertynę i tamburyn. Część towarzystwa, stojąca pod kolumnowym gankiem, nie zdążyła jeszcze dołączyć do tanecznego korowodu. Wesoły chłop, wznosząc w górę swój czarny kapelusz, prosi stojącą za nim pannę w wianku do wspólnej zabawy. Cóż to za uroczystość? Malczewski pozostawia widzowi przestrzeń do rozważań. Pośród swoich barwnych postaci, umieszcza harcujące w tańcu dzieci, stojącego na ganku rabina, a także dwóch małych Żydów, siedzących na prymitywnym, drewnianym wozie przy prawej krawędzi płótna. Mimo szkicowej formy, obraz odznacza się zadziwiającą drobiazgowością szczegółów i soczystą paletą barwną. Pobrzmiewają w nim także echa pewnej wrażeniowości. Zręcznemu artyście udało się w sposób skrótowy i lapidarny oddać zarówno radosny nastrój sceny, jak i charakter jej bohaterów.

Na pierwszy rzut oka wydawałoby się, że przedstawienie pozbawione jest owej podskórnej i wszechobecnej w sztuce Malczewskiego metaforyki. Przyglądając się jednak bardziej wnikliwie, zaobserwować można, że pośród chłopskiego ludu pojawiają się dziwne, niejednoznaczne postacie. Z lewej strony obrazu, nad tańczącą chłopką w czerwonej chuście i żółtym fartuszku, nieoczekiwanie objawia się pysk konia. Dosiadający zwierzę jeździec, z uniesioną do góry ręką, zaznaczony jest ledwie kilkoma pociągnięciami pędzla – wyłania się niczym widmo z tumanów mgły. Z kolei opierająca się o ścianę dworku kobieta z dziewczynką u boku, zamiast chłopki – przypomina bardziej jedną z bachantek, pojawiających się tak często w późniejszych płótnach artysty. Dzieło stanowi niezwykle oryginalny przykład twórczości Malczewskiego, w którym ludowość łączy się z baśnią i romantycznym postrzeganiem rzeczywistości.

Warszawa, kolekcja prywatna
Kraków, kolekcja prywatna

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.