Polswissart

Bardzo prędko uświadomiłem sobie, że znajduję się w sytuacji porównywalnej z sytuacją naukowca, który dla swoich doświadczeń wybiera pewną określoną, wąską dziedzinę nauki. W miarę zagłębiania się w wybrany problem ilość wyłaniających się pytań nie maleje, lecz rośnie. – Ryszard Winiarski
(Co po Cybisie? [katalog wystawy], wyd. Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa, s. 171)

W 1973 roku Winiarski wyjechał na stypendium Fundacji Kościuszkowskiej do USA. Stało się to bodźcem do dalszych poszukiwań. Artysta włączył do repertuaru nowe formy wypowiedzi, które jednak w dalszym ciągu opierały się na skrupulatnych obliczeniach matematycznych i zmiennej losowej. Powstawały obiekty w dużej skali, do swoich realizacji artysta wprowadził też trzeci wymiar. Rzut kostką czy monetą nie decydował już tylko o zagospodarowaniu czarnych i białych kwadracików na dwuwymiarowej planszy. Teraz również determinował stopień ich wyniesienia ponad płaszczyznę obrazu. Do najsłynniejszych realizacji tego typu należą te pokazane w 1973 roku w nowojorskiej Barney Weinger Gallery, jak również znajdujący się dziś w kolekcji Anny i Jerzego Staraków tryptyk datowany na 1974 rok.

Oferowana praca składa się z trzech czarnych skrzyneczek w formacie 30 x 30 każda. Ich wewnętrzna biała powierzchnia została losowo zamalowana w wybrane czarne kwadraciki. Kwadrat to podstawowy moduł. Czarne kwadraciki rozdysponowane są na dwóch różnych wysokościach, a przyjęty system artysta opisał na odwrociu pracy. Wynika z niego, że każda z trzech płaszczyzn podzielona została na trzy jednakowe moduły. Razem jest ich dziewięć, przy czym pierwszy z lewej posiada najmniej czarnych punkcików, a ostatni z prawej ma ich najwięcej. Dodatkowo każdy środkowy moduł skrzyneczki otrzymał słupek różnych rozmiarów. Znajdujący się w lewej skrzyneczce najmniejszy słupek ma jednocześnie najbardziej zamalowane na czarno pole, a odpowiednio największy słupek w skrzyneczce prawej – pole największe i najbardziej białe. Prezentowana praca w pełni odzwierciedla koncepcję Winiarskiego, według której jego obrazy były rezultatem połączonych ze sobą czynników przypadku i zaprogramowania. Program przewidział dziewięć modułów i dwie alternatywne wysokości zamalowanych pól, natomiast o ostatecznym wyborze rozmieszczenia kwadracików na płaszczyźnie decydował przypadek – rzut kostką lub monetą. W ten sposób Winiarski negował ideę obrazu jako dzieła sztuki kształtowanego świadomie przez artystę. Jego koncepcja wpisuje się w atmosferę myślową lat 60., kiedy cechami nadrzędnymi sztuki stały się intelektualizacja, zracjonalizowanie i obiektywizm.

Warszawa, kolekcja prywatna
Polswiss Art, aukcja 07.12.2021, poz. 78
Warszawa, kolekcja prywatna
Polswiss Art, aukcja 2.06.2020, poz. 69
Warszawa, kolekcja prywatna

Cała moja twórczość, do dzisiaj z grubsza biorąc, jest budowana na tych dwóch obiektywnych mechanizmach, na porządku i przypadku. Porządkiem nazywam te doświadczenia, które są przypisane ciągom liczbowym, przypadkiem zaś te, w których uruchomiony został taki czy inny mechanizm losowy. (…) Na początku to, co robiłem miało służyć przede wszystkim pewnej demonstracji, demistyfikacji określonego obszaru sztuki po to, by zamienić go w obszar konkretnego, rzetelnego doświadczenia. Konsekwencją takiej postawy było odrzucenie wszelkiej myśli o ekspresji, wszelkiej myśli o wrażliwym odbiorze tego, co robię. – Ryszard Winiarski
(cyt. za: Ryszard Winiarski. Prace z lat 1973-1974, Polski Dom Aukcyjny „Sztuka”, Kraków 2002, s. 20)

Ryszard Winiarski urodził się w 1936 we Lwowie. Przez ostanie dwa lata studiów, które realizował na Wydziale Mechaniki Precyzyjnej Politechniki Warszawskiej, zdecydował się uczęszczać jako wolny słuchacz do pracowni malarstwa warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Od 1960 roku podjął już regularną naukę na Wydziale Malarstwa. Jego profesorami byli m.in. Aleksander Kobzdej, Stanisław Szczepański, Jan Wołodyński, Julian Pałka i Władysław Daszyński. W czasie studiów artystycznych uczęszczał na prowadzone przez Mieczysława Porębskiego seminarium poświęcone związkom i zależnościom pomiędzy sztuką a nauką. Wykłady te miały kluczowy wpływ na dalszą twórczość Winiarskiego i temu zagadnieniu artysta postanowił poświęcić temat pracy dyplomowej: „Zdarzenie – informacja – obraz”. Tytuł magistra obronił w 1966 roku, łącząc w swoim dyplomie sztukę z teorią programowania obrazów. Prace wykonane według tych założeń zaprezentował jeszcze w tym samym roku na jednej z najważniejszych imprez polskiej awangardy – Sympozjum Artystów Plastyków i Naukowców w Puławach. Jego koncepcja artystyczna była bardzo dojrzała i oryginalna, wsparta serią prac inspirowanych rachunkiem prawdopodobieństwa. Winiarski zaproponował w niej przełożenie wybranych zagadnień z obszaru nauk ścisłych, takich jak statystyka, teoria gier czy przypadek – na język sztuki. W 1981 roku objął pracownię „Problemy malarstwa w architekturze i w otoczeniu człowieka” na macierzystej uczelni. Przez dwie kadencje (1985-1987 i 1987-1990) pełnił funkcję prorektora warszawskiej ASP. W 1990 roku otrzymał tytuł profesora.

Winiarski to jeden z najwybitniejszych reprezentantów nurtu abstrakcji geometrycznej wywodzącej się z tradycji konstruktywizmu. Zgodnie z założeniami swojego programu, od 1965 roku budował obrazy w oparciu o stały moduł – kwadrat pokryty czarną lub białą farbą. Ułożenie kwadratów i ich kolor są przypadkiem uzależnionym od rzuconej kostki do gry lub układu losowego. „Intencją artysty było odrzucenie przestarzałych norm tradycyjnej estetyki, wszelkich obowiązujących dotąd i nauczanych w szkołach zasad dotyczących malarstwa, łącznie z regułami budowy kompozycji czy rozwiązań kolorystycznych i światłocieniowych. Winiarski zanegował samą ideę obrazu jako dzieła sztuki kształtowanego świadomie przez artystę i noszącego cechy jego twórczej indywidualności. Dążeniem malarza było stworze nie sztuki bezosobowej, wyzbytej z wszelkiej emocji; sztuki, której nie da się ocenić z punktu widzenia wartości estetycznych, ale której sens można wyjaśnić racjonalnie, logicznie i precyzyjnie” (Kowalska B., Ryszard Winiarski. Na pograniczu matematyki i sztuki, [w:] Ryszard Winiarski. Prace z lat 1973-1974 [katalog wystawy], Kraków 2002, ss. 8-9). Celem nie był obraz sam w sobie, ani jego estetyka – Winiarskiego interesował sam proces twórczy, sterowany rządzący się prawami gry. Artysta wyprzedzał swój czas, wprowadzając do swoich prac elementy konceptualizmu. Nie używał terminu „obraz”, ale „obszar” lub „próby wizualnej reprezentacji układów statystycznych”. Jego dzieła znajdują się w wielu prywatnych i publicznych kolekcjach m.in. w Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Narodowym w Warszawie, Wrocławiu, Krakowie i Poznaniu, a także w McCrory Collection w Nowym Jorku oraz Muzeum Sztuki Nowoczesnej w New Delhi.