Polswissart

Janoszanka (…) po odejściu pani Balowej wielokrotnie pozowała do scen symbolicznych (…). (Szymalak- Bugajska P., Moja Dusza. Oblicza kobiet w twórczości Malczewskiego, wyd. Muzeum im. J. Malczewskiego, Radom 2019, s. 184)

Niezwykły, wizyjny świat Jacka Malczewskiego przepełnia rola jego wewnętrznych uczuć, tęsknot, smutków i najdroższych sercu marzeń. Ich symbolicznym wyrazem jest niejednokrotnie kobieta – muza, opiekunka sztuk, patronka miłości, personifikacja Polonii w kajdanach czy czyhającej śmierci. Do około 1913 roku miała ona oblicze Marii Balowej, po niej przyszła Michalina Janoszanka – „(…) jego powiernica, przyjaciółka, modelka – (…) równolatka i koleżanka jego córki, Julii, a także malarka i pisarka zafascynowana osobowością i talentem Jacka, który był dla niej »(…) ideałem artysty i człowieka, (…) jednym z największych współczesnych Polaków, pieśniarzy ojczyzny«. Ona zaś była dla niego »duszą bratnią«, »duszą miłą«, »siostrą miłą«, »dzieciusiem«” (Krzysztofowicz-Kozakowska S., Jacek Malczewski. Życie i twórczość, Wyd. Kluszczyński, Kraków 2008).

Janoszanka znała i podziwiała Malczewskiego od dzieciństwa. Jej wuj, Juliusz Kaniewski, poślubił Zofię Gralewską, młodszą siostrę żony malarza, Marii z Gralewskich Malczewskiej. Wszystkie trzy rodziny – Kaniewscy, Gralewscy i Malczewscy – trzymali się razem, stąd Michalina często gościła w domu artysty. Wysoce ceniła jego sztukę, rozmawiała z nim godzinami, pokazywała swoje prace i bardzo chętnie mu pozowała. Miała ciemnobrązowe włosy i piękny rzymski profil, a według słów samego Malczewskiego jej uroda była jak „czysta Grecja” (Janoszanka M., Wielki Tercjarz – moje wspomnienia o Jacku Malczewskim, Poznań, s. 255). Artysta malował ją w samodzielnych portretach, a także przedstawiał w zwiewnych, białych szatach na tle kwitnących zagajników niczym antyczną boginię. „Zawsze od dzieciństwa mego traktowałam pozowanie panu Malczewskiemu jako największy zaszczyt. (…) Godziny te w pracowni były zawsze dla mnie wielkim świętem. Do dziś pamiętam, jak starałam się zawsze cicho stąpać po drewnianych krętych schodach, prowadzących do pracowni na Zwierzyńcu, i jak byłam zawsze ogromnie wzruszona, wchodząc tam, choć pan Malczewski robił różne miny i żarty” – wspominała młoda modelka (Janoszanka M., dz. cyt., s. 25).

Janoszanka użyczyła swojej twarzy dla wielu znaczących dzieł artysty. Jej oblicze znaleźć można między innymi w tryptykach „Niewola, Wojna, Wolność” (1917) oraz „Kobieta: Preludium, Intermezzo, Finale” (1918), a także w monumentalnym „Pożegnaniu z pracownią. Prządka” (1922). W prezentowanej kompozycji „Kobieta na tle gaju” artysta odmalowuje ją zadumaną, w ujęciu do kolan, na tle ulubionej, naturalnej scenerii z drzewami. Melancholijna piękność trzyma splecione dłonie przy twarzy, kierując łagodny wzrok do dołu. Jej jasną postać otacza czarny, półprzezroczysty szal, jakby wzniecony w powietrze tajemniczym podmuchem wiatru. Jak zauważa Paulina Szymalak-Bugajska: „Regularne rysy twarzy młodej kobiety ubranej w białą halkę (sukienkę?), przypominającą antyczną tunikę, oraz układ splecionych rąk o napiętych mięśniach ramion, a także silna gra światłocieniem, podkreślająca rzeźbę i plastyczność ciała, dodają posągowości modelce i potęgują podobieństwo do greckich rzeźb w marmurze” (Szymalak- Bugajska P., Moja Dusza. Oblicza kobiet w twórczości Malczewskiego, wyd. Muzeum im. J. Malczewskiego, Radom 2019, s. 184). Uwieczniona muza naturalnie staje się jedną z mitologicznych bohaterek świata Malczewskiego. Jej szlachetna uroda i dostojność, w połączeniu z układem ciała i strojem predysponują ją do miana „czystej Grecji” – tak jak pragnął tego i widział ją jej mistrz.

Poznań, kolekcja prywatna
Radom, depozyt w Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu
Okna Sztuki, aukcja 31.05. 2016, poz. 21

Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Moja Dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego, 4 października 2019 - 1 marca 2020.

Szymalak-Bugajska P., Moja Dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego, wyd. Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Radom 2019, strona okładkowa, s. 183.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.