Polswissart

Artysta oswaja moment odejścia, kres wędrówki życia znużonych przebytą drogą starców, którym skrzydlate anioły – posłańcy śmierci, zamykają, bądź przemywają bielmem okryte oczy. (Szymalak- Bugajska P., Moja Dusza. Oblicza kobiet w twórczości Malczewskiego, wyd. Muzeum im. J. Malczewskiego, Radom 2019, s. 47)

Motywy zaczerpnięte z Pisma Świętego Jacek Malczewski wykorzystywał w rozmaitych symbolicznych kontekstach. Jednym z jego ulubionych wątków stała się przypowieść o Tobiaszu. Biblijny Tobiasz był człowiekiem sprawiedliwym i wiernym Bogu. Mimo to, stracił on cały swój majątek i został dotknięty ślepotą. Sytuacja zmusiła go do wysłania do krewnych po pieniądze swojego jedynego syna, Tobiasza-juniora. Młodego mężczyznę podczas niebezpiecznej wędrówki otaczał opieką archanioł. Poinstruował on młodego Tobiasza by ten złowił w rzece wielką rybę, której wnętrzności stały się cudownym lekarstwem. Po powrocie do domu, syn uzdrowił ojca, ściągając mu bielmo z oczu.

Prezentowane dzieło zatytułowane „Powrót Sybiraka” jest wyjątkowym przykładem adaptacji biblijnej przypowieści o Tobiaszu na gruncie bolesnej historii narodu polskiego. Kompozycja ukazuje sybirskiego zesłańca w kajdanach, któremu młoda kobieta przemywa oczy, trzymając w dłoni porcelanową filiżankę z boskim remedium. Postacie, ujęte przez malarza w ciasnym kadrze, znajdują się w ogrodzie przed gankiem domu – zapewne dworu w Lusławicach. Pod kolumnowym portykiem widać nakryty obrusem stół, przy którym siedzą dwie kobiety. Są to ubrana na czarno matka artysty, Maria z Korwin-Szymanowskich Malczewska, oraz jego siostra Bronisława.

Po odejściu matki w 1898 roku, Malczewski rozpoczął swój cykl prac poświęconych temacie Thanatosa. Posłańca śmierci przedstawiał zazwyczaj pod postacią pięknej kobiety ze skrzydłami lub kosą w ręku. W kompozycjach takich jak „Śmierć” (1902) czy „Ukojenie” (1911), bogini śmierci czułym gestem dotyka oczu klęczących przed nią starców. Pomysł ten powtórzył Malczewski także w swoim autoportrecie „Thanatos” (ok. 1911), gdzie sam postawił się w roli człowieka u kresu swoich dni. Gest zamykania oczu przez Thanatosa łączy się z ideą zmartwychwstania i mądrością płynącą z biblijnej historii Tobiasza: należy w swym cierpieniu ufać dobremu, miłosiernemu Bogu, a on nas wynagrodzi. Malczewski nie postrzegał śmierci jako ostatecznego końca, łącząc ją w swej sztuce zawsze z nadzieją na odrodzenie. Przedstawiony Sybirak uosabia tu niezasłużenie umęczony naród polski. Doczekał on jednak lekarstwa, które go wyleczyło i uśmierzyło ból. Wątek cierpienia i śmierci przeplata się w kompozycji z tematem zbawienia i powrotem do domu. Ukazana rodzina w tle to szczęście, spokój i ukojenie. Tymczasem trzymany za skrzydełko przez zesłańca owad (motyl?) być może odnosi się do nieśmiertelności duszy. „Powrót Sybiraka” stanowi zawoalowaną, patriotyczną myśl o odrodzeniu Polski. Artysta realizował swoje posłannictwo poprzez malarskie dzieło, przypominając rodakom, że nigdy nie należy tracić nadziei na lepsze jutro.

Poznań, kolekcja prywatna
Radom, depozyt w Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu
zakup w Polswiss Art (2016)
Polska, kolekcja prywatna
Desa Unicum, aukcja 24.11.2005, poz. 9

Kraków, Muzeum Narodowe w Krakowie, Jacek Malczewski romantyczny, 18 lutego - 31 lipca 2022.
Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Moja Dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego, 4 października 2019 – 1 marca 2020.

Kozakowska-Zaucha U. [red.], Jacek Malczewski romantyczny [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2022, s. 84.
Szymalak-Bugajska P., Moja Dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego, wyd. Muzeum im. Jacka Malczewskiego, Radom 2019, s. 50, 57-58.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.