Polswissart

Menkes jest uznawany za jednego z najznakomitszych kolorystów naszych czasów i niewielu jest artystów równych mu w wyczuciu oraz umiejętności użycia koloru. Kolor jego różnie był opisywany przez krytyków – jako ciepły, zmysłowy, elegancki czy wyśmienity. (Grossman E., Art and tradition: the Jewish artists in America, wyd. T. Yoseloff , 1967)

Datowany na lata 1925-1930 obraz „Para na tle pejzażu (Zaręczyny)” należy do wczesnego paryskiego okresu w twórczości Zygmunta Menkesa. Artysta, przybyły w 1923 roku do stolicy Francji, uległ wpływowi malarstwa Soutine’a. Na płótnach Menkesa dominowały wówczas barwy złoto-brunatne z dominacją czerwieni, a ich styl był dynamiczny i ekspresyjny. W 1928 roku na łamach „Wiadomości Literackich” Artur Prędski pisał, że malarstwo Menkesa z drugiej połowy lat 20. charakteryzuje „(…) namiętne torowanie sobie drogi do własnej formy wyłącznie za pomocą koloru, za pomocą farby” i zawiera w sobie „(…) wszystkie cechy poprzednie wzbogacone doświadczeniem Soutine’a” (Prędski A., Menkes czyli zwycięstwo koloru, „Wiadomości Literackie” 1928, nr 22, s. 2).

Oferowany obraz doskonale wpisuje się w powyższą charakterystykę. Malowany jest spontanicznie, szerokimi pociągnięciami pędzla. Wyraźną fakturę podkreśla zastosowanie przez Menkesa głębokiego koloru, szerokiej gamy zieleni, brązów, czerwieni i czerni. Niezależnie od podejmowanej tematyki to nie ona odgrywa w jego płótnach rolę pierwszoplanową. Jest tylko impulsem do tworzenia własnych niezależnych wizji, w których jedynie kolor jest istotny. Dobór tematu charakteryzuje jednak Menkesa – człowieka. Fascynują go ludzie, podpatrzone sceny rodzajowe z życia Paryża. Powraca też tematyka żydowska. „Para na tle pejzażu” ukazująca moment zaręczyn dwojga młodych ludzi wpisuje się w te zainteresowania. Menkes karmił swoją wyobraźnię emocjami, by je wyłapać z wrażliwością obserwował otoczenie. W swoim malarstwie powracał do rzeczy prostych, codziennych, w których upływa życie człowieka. Michał Weinzieher pisał słusznie, że Zygmunt Menkes jest „(…) jednym z przedstawicieli owej »sztuki ludzkiej« – przyjął bowiem na siebie wielką odpowiedzialność budowania malarstwa naszej epoki na sile własnego uczucia i własnej myśli” (Weinzieher M., Zygmunt Menkes [artysta i twórczość], „Miesięcznik Żydowski” 1931, nr 3, s. 226).

Warszawa, kolekcja prywatna
kolekcja Josepha Grussa

Z pochodzenia Polak, z wykształcenia Amerykanin, Menkes jest dla mnie jednym z niewielu artystów, którzy potrafią być całkowicie „modern” bez szkody dla piękna świata, koloru i faktury oraz tego, co rozumiemy przez malarstwo już od czasów Tycjana i Rembrandta. – Artur Milller (cyt. za: Czapliński Cz., Biografia [w:] Sigmund Menkes, 1896-1986, wyd. Lipert Gallery, Nowy Jork 1993, s. 27)

Sigmund Menkes urodził się w 1896 roku w średniozamożnej, wielodzietnej rodzinie żydowskiej. W wieku szesnastu lat rozpoczął naukę we lwowskiej Szkole Przemysłu Artystycznego pod kierunkiem Kazimierza Sichulskiego. Tworzył wówczas także dekoracje kościołów oraz kształcił się w zakresie malarstwa ściennego. Niemal od samego początku jego droga twórcza była burzliwa i kosmopolityczna. W 1919 roku rozpoczął studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w pracowni Wojciecha Weissa, jednak już w 1922 roku wyjechał do Berlina by kontynuować edukację w prywatnej pracowni Aleksandra Archipenki. Poszukiwania własnej drogi twórczej zaprowadziły go zaledwie rok później do Paryża. W mieście świateł zamieszkał na legendarnym Montparnassie w Hôtelu Médical, miejscu pełnym artystycznych inspiracji, gdzie jego sąsiadami byli malarze tacy jak Marc Chagall czy Eugeniusz Zak.

Początki francuskiej emigracji były dla Menkesa ciężkie, artyście z trudem udawało się zdobyć środki na życie. To właśnie przesłanki ekonomiczne były jednym z motywów, dla których w 1925 roku postanowił on założyć Grupę Czterech (le Groupe des Quatre) wspólnie z Alfredem Aberdamem, Joachimem Weingartem i Leonem Weissbergiem, czyli innymi artystami pochodzenia żydowskiego, którzy do Paryża przybyli z terenu dawnej Galicji. Grupa nie miała żadnego manifestu czy też programu, a jej celem było przede wszystkim promowanie własnej twórczości na trudnym rynku paryskim. Menkes jako pierwszy z przyjaciół odniósł sukces – już podczas pierwszej wystawy grupy w Galerie Au Sacre du Printemps został zauważony przez krytyka sztuki Emila Teriade’a, który nie tylko przychylnie pisał o jego twórczości, ale też przedstawił go greckiemu kolekcjonerowi Nico Mazaraki, ten zaś stał się wieloletnim mecenasem artysty.

Wczesny okres paryski to dla Menkesa moment eksperymentów z formą i kolorem. Prace z tego czasu mają charakter ekspresjonistyczny i fowistyczny. Artysta nie ograniczał się do jednego gatunku malarstwa –  tworzył sceny rodzajowe, symboliczne, religijne, ale też portrety, akty, pejzaże i martwe natury. Wystawiał wiele m.in. na Salon d'automne, Salon des Indépendants czy też Salon des Tuileries. Pobyt we Francji niewątpliwie wpłynął na jego sposób malowania. Obrazy o statycznej kompozycji z czasem stały się bardziej dynamiczne, artysta coraz odważniej tworzył efekty fakturalne, zarówno przy użyciu pędzla, jak i szpachelki malarskiej. Widoczne są inspiracje twórcami taki jak Chaim Soutine, Marc Chagall, Eugeniusz Zak, Henri Matisse czy Georges Roualt. Lata dwudzieste stanowiły także niezwykle szczęśliwy okres w życiu artysty. W 1928 roku zawarł on związek małżeński z piękną studentką Sorbony, Stanisławą Teodorą Weiss, słynącą z niezwykłej urody, która została jego wierną partnerką do końca życia. Odzwierciedlenie tej miłości odnajdujemy także na płótnach artysty z tego okresu: zachwycony kobiecym pięknem, Menkes stworzył w tym czasie sporą ilość aktów i zmysłowych przedstawień kobiecych.

Lata trzydzieste to czas swoistego kryzysu tożsamości w biografii artysty. We Francji atmosfera stawała się coraz mniej przychylna cudzoziemcom. Artysta długo wahał się jaką decyzję podjąć: z jednej strony wspólnie z żoną coraz częściej rozważał przeprowadzkę do Stanów Zjednoczonych, a z drugiej – zacieśniał związki z ojczyzną m.in. poprzez przynależność do polskich ugrupowań artystycznych takich jak Nowa Generacja oraz Zwornik. Na jego płótnach obserwujemy powrót do korzeni, silnie obecne są wątki religijne – zarówno żydowskie, jak i chrześcijańskie: sceny biblijne, przedstawienia Tory oraz reprezentacje żydowskich rodzin. Nostalgię za ojczyzną odzwierciedlają także pejzaże z lat trzydziestych: krajobrazy śródziemnomorskie coraz częściej przeplatają się z przedstawieniami rodzimej Huculszczyzny.

Pogłębiający się kryzys społeczno-gospodarczy zmusił Menkesa do definitywnego wyjazdu z Europy tuż przed wybuchem II wojny światowej. Wspólnie z żoną zamieszkał on w Riverdale, niedaleko Nowego Jorku. We wczesnym okresie nowojorskim artysta był pod wyraźnym wpływem realizmu, a jego płótna charakteryzują się precyzyjnym rysunkiem i jasną kolorystyką; zaś po 1945 roku paleta barwna ulega stopniowemu zawężeniu, kontury stają się wyraźniejsze, a formy zgeometryzowane. W Nowym Jorku Menkes pozostał aktywny na scenie artystycznej. Był związany z Associated American Artists Gallery oraz French Art Gallery. W 1967 roku został laureatem nowojorskiej Fundacji im. Alfreda Jerzykowskiego. Poza pracą twórczą podjął także wyzwanie kształcenia przyszłych pokoleń twórców i wykładał w Arts Students League. Malarz pozostał w Stanach Zjednoczonych do końca życia. Umarł w swojej posiadłości w Riverdale w 1986 roku.